Bussums Historisch Tijdschrift 22/2 (september 2006) pag. 6-12
Ontwikkeling van het Spiegel
INLEIDING
Lars Wieringa
Klik hier voor de pdf-versie van dit artikel.
Onderstaande illustraties zijn aanklikbaar voor een vergroting.
Het Spiegel kenmerkt zich vooral vanwege de prachtige villa's. Maar ook de omgeving, de vaak ruim opgezette maar ook wat onoverzichtelijke wegenstructuur valt op. De hoeveelheid groen - vaak particulier - maakt dat veel mensen er vaak graag (willen) wonen.
 |
|
afb. 1. Het gebied Spiegel haast zonder bebouwing, alleen
|
Het Spiegel vóór de villabouw
Verschillende kaarten uit de periode, voordat op grote schaal werd gebouwd in het Spiegel, geven aan dat het gebied niet helemaal een woest en Leeg weideland was. Dat was de periode zo rond het begin van de 19e eeuw. Op verschillende plaatsen stonden kleine boerenhuizen, die overeen kwamen met de bebouwing elders in het dorp Bussum, dat zich in 1817 had afgescheiden van Naarden. De kadasterkaart van Bussum van 1824 geeft globaal de volgende informatie over de soort gronden in het Spiegel; 30% bos, 30% akkerland, 15% weide, 15% heide 10% zandwegen. (afb. 1).
 |
|
afb. 2. Kaart van het Spiegel in 1867 met concessie
|
Bussum bestond uit een dorpskern en wat boerderijen, met een bevolking van een paar honderd inwoners. De bevolking groeide langzaam maar gestaag. A.N.J. Fabius beschreef het Spiegel van destijds als een 'woestenij van hakhout en zandwegen met hier en daar een woninkje' (afb. 2).
Schrijver en belegger H.Th. Boelen schreef in 1874 over het Spiegel: "De Spiegel in Bussum is in alle opzichten een schilderachtig oord. De wegen zijn er nogal menigvuldig, maar niet breed, kronkelend en alle zeer dik en zanderig, verder bijna overal bouwland, meest rogge, boekweit, wit bloeiend, en aardappelen, aardig omlijst door bosschages van eikenhakhout. Hier en daar belangrijke hoogtes van half begroeid, half naakte duingrond en dat alles opgevrolijkt door nederige huisjes en hutjes, soms in allergrilligste vorm daar neergegooid. Daarbij hier en daar brem, dopheide, een enkel weiland, fraaie beuken, eiken en dennen." Oude foto's uit die tijd bevestigen dat beeld. (afb. 3).
 |
|
afb. 3 De bocht in de Koningslaan bij de Heuvellaan die naar links
|
Geleidelijk werd in de loop van de 19e eeuw een veranderingsproces zichtbaar, dat door de komst van de spoorlijn in 1874 enorm werd versneld. Het Spiegel werd door de spoorlijn van de bestaande dorpskern afgesneden. Aan de overzijde van het spoor kwamen de nieuwe villa's te liggen. De spoorlijn vormde hierbij - ook toen! - een fysieke barrière. Maar het gaf ook de grens aan tussen de oude tijd, de bestaande dorpsbebouwing en de nieuwe tijd, de villabebouwing in het Spiegel. Toch ging dit maar ten dele op omdat er reeds bebouwing in het Spiegel was; met name in het gebied dat Achterbuurt heette. Ook werden er in die tijd villa's gebouwd aan de oostzijde van de spoorlijn, zoals ondermeer bij de S-Laan (nu Eslaan) rond 1880.
De spoorlijn en de ontwikkelaars
Direct na de opening van de Oosterspoorweg in 1874 startte de ontwikkeling van het Spiegel via een grootscheepse exploitatie van villaterreinen.
 |
|
afb. 4 Hotel Nieuw Bussum stond aan de spoorwegovergang
|
In plaats van enkele villa's verrezen er nu tientallen in Bussum. Buiten wonen werd voor meer stadsbewoners een reële mogelijkheid, waarbij de trein en ook de tram een essentiële rol speelde. Want hoewel de hoofdwegen in het Gooi in de eerste helft van de 19e eeuw al flink verbeterd waren bleef reizen een tijdrovende bezigheid. De spoorlijn bracht daar nu verandering in en buiten wonen in het tot dan toe wat geïsoleerde Gooi werd aantrekkelijker.
Bij de vroege ontwikkeling van de villaparken (1876-1886) gaven met name P.J. Loman en J.H. Biegel een grote aanzet tot veranderingen. Loman (1826-1888) was een zeer welgestelde Amsterdammer die al voor de aanleg van de spoorlijn ruim 17 hectare grond in het Spiegel had gekocht. Hij gaf ook opdracht tot het bouwen van hotel Nieuw-Bussum in 1874, dat in het te ontwikkelen villagebied lag (afb. 4). De uit Duitsland afkomstige Biegel (1837-1922) had in 1874 villa Nassau laten bouwen, gelegen tussen de oude dorpskern aan de spoorlijn. Beiden waren medeoprichter en commissaris van de in 1876 opgerichte bouwmaatschappij Nieuw-Bussum. Ook andere grondeigenaren waren bezig met het ontwikkelen van terreinen.
De exploitanten hadden aanzienlijk geïnvesteerd in het Spiegel en zouden nog meer moeten investeren ten behoeve van wegenaanleg, groenvoorzieningen, verlichting, e.d. Het gemeentebestuur van Bussum zag weinig in een actief beleid ten aanzien de villabebouwing, infrastructuur en groenvoorzieningen, ondanks diverse verzoeken van ontwikkelaars zoals Biegel. De oprichting van de Verfraaiingsvereeniging in 1879 kan niet los worden gezien van de vergeefse verzoeken van de nieuwe bewoners en exploitanten aan de gemeenteraad om voor goede wegen, verlichting en beplanting zorg te dragen. De Verfraaiingsvereeniging benadrukte dat het haar niet alleen ging om de nieuwe Bussumers, de inwoners van het Spiegel, maar ook om de voorspoedige ontwikkeling van Bussum in het algemeen.
 |
|
afb. 5. Het hoofdwegennet was tijdens de ontwikkeling van
|
Ontwikkeling in delen
Het Spiegel werd niet als één geheel - één villapark - ontwikkeld, zoals later bijvoorbeeld het Prins Hendrikpark en het Brediuskwartier. Het grondbezit was verdeeld over vele grondeigenaren die grond hadden van enkele aren tot vele hectaren. Daarnaast waren er meerdere exploitatiemaatschappijen. Op verschillende tijdstippen werden afzonderlijke villaparkjes ontwikkeld. Particuliere ontwikkelaars als Biegel en diens bouwmaatschappij probeerden wel zoveel mogelijk de hoofdlijnen van de villabebouwing in grote lijnen vast te leggen. Er werd getracht om een zo goed mogelijk net van gegrinte hoofdwegen aan te leggen. Een goede ontsluiting naar het dorp, het station en omliggende dorpen was van belang voor een voorspoedige ontwikkeling (afb. 5).
Binnen de hoofdstructuur werd een tamelijk onoverzichtelijk net van secundaire wegen aangelegd. Dat kwam omdat bij de aanleg van deze wegen de deelbelangen van de ontwikkelaars en eigendomsverhoudingen prevaleerden. De meeste van deze wegen waren niet meer dan de al bestaande zandpaden, die zich door het gebied kronkelden en die zich zo nu en dan op willekeurige punten verbreedden of versmalden. Later werd vaak - via ondermeer grondruil - zo'n weg tot de gewenste breedte aangepast. Sommige wegen veranderden van naam; andere wegen zoals de Boslaan veranderden deels van ligging. De Boslaan liep vroeger door tot aan de Meentweg. Ook latere aanpassingen zorgden ervoor dat soms wegen niet als geheel herkenbaar zijn, zoals de Meerweg die doorloopt tot aan de kruising Spiegelstraat/Nassaupark.
Nassaupark
Het Nassaupark, met zijn waterpartijen en beplanting, was de eerste aanzet tot wat grootschaligere villa-exploitatie in het Spiegel. Het ontwerp van het Nassaupark waarbij gebruik werd gemaakt van de aanwezige sloot, was van landschapsarchitect Dirk Wattez. Het Nassaupark ontstond in samenhang met Biegels villa Nassau en de tuin aan de westzijde daarvan die tot over de spoorlijn doorliep (afb. 6).
 |
|
afb. 6. De Waterleidingkaart van 1897 - toen de waterleiding werd
|
Het park was kennelijk ook bedoeld als een visitekaartje voor het langsreizend publiek. Oorspronkelijk was het een wandelpark waarbij één van de paadjes tussen de Spiegelstraat en de Middenlaan de naam Nassaupark kreeg. Het paadje slingerde zich tussen de vijverpartijen en heeft daardoor tot op de dag van vandaag een slinger in de weg behouden tussen de nummers 11 (villa Plantijn, 1889) en 15 (1893).
Maar ook de bebouwing aan een gedeelte van de Graaf Wichmanlaan hoorde bij het Nassaupark met ondermeer de villa's nummers 3 en 5, die lang prachtig uitzicht hadden op de vijverpartijen. De oudste villa die er nog steeds staat is Nassaupark 4 en 4a uit 1882. De meest bekende villa van het Nassaupark is ongetwijfeld villa Arnalia (1903), gelegen net over de spoorlijn aan de Meerweg (afb.7). Het gebied Nassaupark was omstreeks 1915 dusdanig bebouwd dat meer gesproken kon worden van een woonpark dan van een wandelpark.
 |
|
afb. 7. Links villa Amalia met een doorkijkje richting de villa's nummers
|
Anno 2006 kenmerkt het Nassaupark zich tot een wat minder bekend samenhangend villagebied, waarvan vele oorspronkelijke villa's behouden zijn gebleven. Met het volledig opnemen van het oorspronkelijke gebied in het beschermd dorpsgebied Het Spiegel wordt aan 'Biegels' Nassaupark recht gedaan.
Kom van Biegel
Biegel, die tot dan toen in Villa Nassau woonde, liet in 1881 villa Solitude bouwen (afb. 8).
 |
|
afb. 8. Villa Solitude (1881) aan de Nieuwe 's-Gravelandseweg. |
Deze villa lag aan de rand van het Spiegel - Nieuwe 's-Gravelandseweg - waar Biegel een terrein van ruim 6 hectare grond had gekocht. Hier liet Biegel een vijver graven om het geheel aantrekkelijker te maken voor villabouw (afb. 9). Ook hieruit blijkt dat villabouw en aandacht voor de omgeving vaak hand in hand gingen. De Kom van Biegel was een ontwerp van Wattez, die ook het Nassaupark had ontworpen.
 |
|
afb. 9. Linksonder is Villa Solitude afgebeeld. Kennelijk was ook
|
Leven in het Spiegel
In het Spiegel werden naast veel woningen ook andere gebouwen gebouwd. Daarbij kan gedacht worden aan kerken, scholen, hotels en andere gebouwen.
De nieuwe bewoners in het Spiegel zorgden voor een vraag naar scholen. Ook gezien de achtergrond van de welvarende villabewoners werden er snel - particuliere - (kost)scholen gesticht. De waarschijnlijk eerste school in het Spiegel was Instituut Gooiland, dat lag aan de Nieuwe's Gravelandseweg, tussen de Meentweg en de Boslaan. Toen de school werd geopend in 1878 stond er in het Spiegel nog maar een enkele woning tussen hakbossen, akkerland en kleine weitjes. De initiatiefnemer van de school was Loman die de ligging van een school bij de nieuwe bebouwing als een noodzaak zag.
 |
 |
||
afb. 10 Instituut Gooiland |
afb. 11 Instituut Brandsma |
||
 |
 |
||
afb. 12 Instituut Nova |
afb. 13 de Luitgardeschool |
Aan de Graaf Wichmanlaan waren twee scholen naast elkaar gelegen, Instituut Brandsma en Instituut Juliana. Daarnaast stond de bekende villa Klein Delta.
Villa Nova aan de Meerweg 10, ter hoogte van de Graaf Florislaan, veranderde in 1901 in Instituut Nova, een school voor meisjes. Het terrein was groot en werd nadat de school in 1913 weer werd gesloten, in delen verkocht waarna daarop villa's verrezen. Villa Nova zelf werd in 1925 gesloopt.
De Laatste school in het Spiegel die vóór 1920 werd gesticht was de Luitgardeschool aan de Nieuwe 's-Gravelandseweg 11 (afb. 10, 11, 12 en 13).
Hotel Nieuw Bussum gebouwd in 1874 (afgebroken in 1941), stond vlakbij het pas gebouwde station aan de kant van het Spiegel. Het Spiegel had ook enkele hotel-pensions. Twee daarvan, Beerenstein en Edinoor, waren gelegen aan de Kom van Biegel.
Winkels en bedrijvigheid waren niet of nauwelijks in het Spiegel te vinden. Daarvoor moest men over het spoor gaan.
 |
|
afb. 14. Concordia. Het gebouw zou later grondig in aangezicht
|
Een markant gebouw in het Spiegel was gebouw Concordia, gesticht in 1897 als een verenigings-gebouw, waarin ook een theater huisde (afb. 14). Veel verenigingen vonden daar onderdak. Het culturele leven van de villabewoners speelde zich hier voor een belangrijk deel af. (afb. 15)
 |
|
afb. 15. Net over het spoor achter Hotel Nieuw Bussum lag
|
Voortgaande exploitatie
De exploitatie van terreinen in het Spiegel bleef ook na 1900 doorgaan. Sommige terreinen werden gesplitst in vele kavels, waardoor de bebouwing van plaats tot plaats zeer varieert in bouwdichtheid. Deze exploitatie speelde in op de groeiende behoefte aan terreinen met kleine villaatjes, zoals die ook verrezen in het tegenover het Spiegel gelegen Prins Hendrikpark uit 1899. Voor terreinen liggend ten zuiden van het Nassaupark, rond de Heerenstraat, kwam daar nog de druk van de toenemende verstedelijking vanuit het dorp bij.
Er waren ook andere factoren die ervoor zorgden dat er druk was op het verder verkavelen van terreinen ten behoeve van de villabouw. De verboden Kringen rond vesting Naarden en rond de verdedigingswerken om Bussum zorgden ervoor dat op grote delen niet kon worden bebouwd.Het Spiegel viel grotendeels daarbuiten en was daardoor aantrekkelijk voor verdere woningbouw. Daarnaast was het herverkavelen van terreinen ook financieel lucratief.
 |
|
afb. 16. Oranjelaan 4; Villa "May Flower" gezien van
|
Latere ontwikkelingen
Rond 1935 was de ontwikkeling in het Spiegel bijna geheel ten einde. Vanaf begin jaren vijftig vonden er weer nieuwe ontwikkelingen plaats. Flatgebouwen deed ook in het Spiegel hun intrede en daarvoor werden een aantal villa's gesloopt, de ene keer wat beter ingepast dan de andere keer, het was grootschalig en afwijkend van het Spiegel. Ook werden vele villa's gesloopt. Pas in de jaren negentig kwam daarin een kentering, mede vanwege de betere bescherming van monumenten en via de opkomst van Verenigingen als Vrienden van het Spiegel en de HKB.
Met het aanwijzen van het Spiegel als beschermd dorpsgezicht - in 2005 - heeft het Spiegel ook weer wat extra bescherming gekregen. In de toelichting bij het besluit tot aanwijzing, onder het kopje "waardering" wordt een samenvattende beschouwing gegeven van de redenen die aan het aanwijzingsvoorstel van het onderhavige gebied ten grondslag hebben gelegen:
"Daaruit komt naar voren dat het Spiegel van algemeen belang is vanwege de bijzondere cultuur- en architectuurhistorische, alsmede de landschappelijke en stedenbouwkundige waarden. Het gebied vormt een in gefragmenteerde aanleg en bebouwing karakteristiek Goois villapark uit de periode 1875-1940, mede ontworpen door gerenommeerde (landschaps) architecten. Hierbij zijn de infrastructuur en inrichting van de openbare ruimte goeddeels vanuit particulier initiatief tot stand gekomen. Het kronkelige stratenpatroon, het dominante groen en de architectuur bepalen de beeldkwaliteit van het Spiegel. De bebouwing vormt een staalkaart van de 19e - en 20e-eeuwse Nederlandse architectuur, waaronder enkele topmonumenten."
Bronnen
- Gooische villaparken, ontwikkeling van het buitenwonen in het Gooi tussen 1874 en 1940, Jannes de Haan.
- Geschiedenis van een honderdjarige, A.N.J. Fabius, 1917
- Monumenten van Bussum, gemeente Bussum, begin jaren negentig.
- Het Spiegel in kaart gebracht, Gerard Langemeijer, 1990
- Diverse jaargangen Spiegelschriften, waaronder in najaar 1995 een bijdrage van G. Langemeijer, blz 26
- Fotocollectie Historische Kring Bussum
- Fotocollectie Martin Heyne (via Openbare Bibliotheek Bussum)