Bussums Historisch Tijdschrift 21/1 (april 2005) pag. 4-20
Beelden van de bevrijding van Bussum, 60 jaar geleden
Lars Wieringa
Klik hier voor de pdf-versie van dit artikel.
Onderstaande illustraties zijn aanklikbaar voor een vergroting
Inleiding
Over de bevrijding van Bussum in mei 1945 is al eerder en uitvoeriger geschreven. Dit artikel richt zich zoveel mogelijk chronologisch op herinneringen aan de periode rond de bevrijding. Bijzonder woord van dank aan de heer C. Verhaar en mevrouw G. Verhaar-Klomp voor inzage in een aantal documenten die met name een uniek beeld geven van de rol van de Binnenlandse Strijdkrachten in 1944/1945 en haar plaatselijk commandant de heer C. Verhaar. Daarnaast is dankbaar gebruikt gemaakt van enkele documenten uit het archief van de gemeente Bussum.
De maanden voorafgaand aan de bevrijding
De Binnenlandse Strijdkrachten (B.S.)
In de krant Stad en Lande wordt op 3 mei 1947 de bevrijding herdacht welke twee jaar daarvoor had plaatsgevonden. Het artikel 'Hoe de B.S. in Bussum werd gevormd. Herinneringen van de plaatselijke commandant uit de wordingsgeschiedenis in de ondergrondse periode' gaat in op de herinneringen van C. Verhaar, die toen plaatselijk commandant was. Een aantal citaten die een beeld geven van de vorming van de B.S.:
(...) onder de toenemende druk van de bezetter hebben wij het verzet snel geleerd en met vallen en opstaan is het gegroeid. De daadkrachtigen verzamelden zich allengs in de Knokploegen (de K.P.), daarnaast ontstond de Raad van Verzet (R.V.V.) (...)
Dan was er de O.D., de Ordedienst, die het wijdst vertakt was en over een hechte samenhang beschikte. Uit deze O.D. zijn (...) voor het merendeel de plaatselijke leiders van de sedert dien geformeerde N.B.S., de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten, met Prins Bernhard als algemeen bevelhebber, ontsproten. (...)
De heer Verhaar was compagniecommandant in Noord, waar langzamerhand twee compagnieën werden gevormd. (...) Bij de reorganisatie in oktober en de vorming van de BS was de oorspronkelijke opzet het encadreren van twee compagnieën uitsluitend voor bewakingdienst; spoedig kwam echter de verdeling tot stand in een Strijdend- en een Bewakingsgedeelte. (..)
De bestuurlijke en ambtelijke situatie in Bussum
De bestuurlijke situatie in Bussum in die tijd is beschreven door Leo Platvoet in het artikel 'De gemeenteraad van Bussum in oorlogstijd' (april 1985).
(...) Op 16 juni 1941 zou voorlopig de laatste raadsvergadering plaatsvinden. Met ingang van 1 september 1941 werden alle gemeenteraden ontbonden. (...)
In een officieuze vergadering nam het college afscheid van de gemeenteraad. Het bestuur werd in handen gelegd van Burgemeester en Wethouders. Als protest tegen dit besluit traden de wethouders Bouma (SDAP) en Caron (Liberale Staatspartij) onmiddellijk af. Op 1 december zou ook Fernhout aftreden. Hij werd opgevolgd door De Lange, die nog steeds wethouder was en lid van het Nationaal Front. De Lange was waarnemend burgemeester tot juli 1942. Hij werd opgevolgd door NSB-burgemeester Nieuwenhuijs die tot het eind van de oorlog in functie zou blijven. Op 10 september 1943 besloot Nieuwenhuijs A. Aalderink, R. van der Mei en P. de Lange tot wethouder te benoemen. (...)
Het ambtelijk apparaat in Bussum bleef in de oorlogsjaren zo normaal mogelijk doorfunctioneren, zo vertelde ons mevrouw Verhaar-Klomp, dochter van toenmalig gemeentesecretaris Willem Gerard Klomp. In het najaar van 1944 vond echter een razzia plaats onder de gemeenteambtenaren. Deze razzia was een vervolg op de eerdere spoorwegstaking. De meeste ambtenaren waren voor de razzia gealarmeerd en waren niet thuis. Na enige tijd werd de situatie weer veilig geacht en ging men weer aan het werk in het gemeentehuis. Het incident bleef zonder gevolgen. Van de razzia liet N.S.B. burgemeester Nieuwenhuijs op 30 september 1944 een verslag opstellen:
Burgemeester Nieuwenhuijs meldt de ambtenarenstaking in zijn aanvulling op het maandrapport over de maand september 1944.
Vrijdag 4 mei 1945
In de Stad en Lande wordt op 3 mei 1947 de bevrijding herdacht die twee jaar daarvoor had plaatsgevonden. Het artikel 'Tweemaal thuiskomst. Herinnering aan 1940 en 1945' gaat ondermeer over herinneringen aan 1940 en 4, 6 en 7 mei 1945:
Mei 1940; overrompeling, vernedering, machteloosheid. Diep in 't hart echter een glimpje voldoening, dat de vijand één lid van het gezin nochtans tegenover zich vindt op zee; één is niet geknecht als wij. Een Rode-Kruisformulier brengt groeten en een opbeurend woord uit Amerika, na maanden. Nog teren wij daarop, als er een kreet door huis gaat: Daar is Dick!
(...) Het knaagt in ons, dat ook deze jonge man in de greep van de mof zit. (..)
(...) Vrijdagavond 4 mei 1945.
Rumoer golft over Bussum en dringt tot in alle huizen door. Alles loopt naar buiten. Wat is er aan de hand? Het gerucht van capitulatie en vrede neemt vaster vormen aan. Daar wordt ergens al een vlag uitgestoken, die sedert Dolle Dinsdag heeft liggen wachten op de grote dag en de voedselbrengende liberators heeft begroet. Waarschuwende protesten van buren doen de ontijdig uitgestoken vlag weer snel binnenhalen. 't Is nog niet zover. De mensen komen in drommen naar het dorp. Opgewonden vreugdebetoon alom. Een hollende stroom terug sleept ze mee uit het centrum. De SS zou op de menigte geschoten hebben. (...)
Zaterdag 5 mei 1945
Citaat uit Stad en Lande 'Tweemaal thuiskomst. Herinnering aan 1940 en 1945' over herinneringen aan 5 mei, eveneens uit Stad en Lande:
(. . .) Maar de Zaterdagmorgen bracht toch de bevestiging van de gedeeltelijke capitulatie. De in de tuin verborgen stengun wordt opgegraven en gemonteerd. Niemand schroomt meer de vlag te laten wapperen; alles tooit zich met Oranje. 't Is volop feest. Wie zich echter met strikken op de fiets buiten het dorp begeeft, om te trachten een beetje melk bij de boeren los te krijgen, wordt met schrikachtige ogen nagekeken, en hoort zich al spoedig toeroepen, dat in Huizen, Laren en overal de mof nog oppermachtig is. Elke vaderlandse demonstratie wordt afgestraft. Van elders komt men naar Bussum om te ondervinden, wat vrijheid betekent. (...)
Een citaat uit het artikel 'Hoe de B.S. in Bussum werd gevormd. Herinneringen van de plaatselijke commandant uit de wordingsgeschiedenis in de ondergrondse periode':
(. ..) Eindelijk, vrijdagavond 9 uur, kwam het verlossende woord door de radio: de gedeeltelijke capitulatie. Diezelfde avond werd besloten Zaterdagmorgen om 4 uur het raadhuis te bezetten, mits de gewestelijke Commandant toestemming gaf tot optreden in het openbaar. Alles was op het bestemde uur present maar men moest onverrichter zake naar huis. De bezetting ging niet door. Diezelfde morgen verscheen, zeer onvoorzichtig, een bulletin van De Bussumse Courant, waarin gemeld werd, dat wethouder Caron zou optreden als voorlopig burgemeester, de heer Bouma als voorlopig wethouder. Men is toen naar het bureau gestapt en heeft gesommeerd de loketten te sluiten, omdat voor het verschijnen van kranten toestemming nodig was van het Militair gezag. Het enige door de B.S. die dag in Bussum verricht, was het bezetten van het postkantoor, omdat de leiding daar vernieling vreesde. Drie Duitse soldaten werden ontwapend en vastgezet. Op verschillende adressen in het dorp zaten overigens reeds dagen lang Duitsers gevangen die de wapens hadden neergelegd, waarmede nu B.S.-ers waren toegerust. (.. .)
Op 5 mei 1945 om 9.00 uur aanvaardt waarnemend burgemeester Caron zijn taak als burgemeester. Dat blijkt uit een brief van de heer Caron, gericht aan de waarnemend Commissaris der koningin voor de provincie Noord-Holland, J.E. de Vos van Steenwijk, gedateerd 16 mei 1945:
(...) uw aan mij particulier gerichten brief, inhoudende opdracht om mijn werkzaamheden als burgemeester te aanvaarden, heb ik ontvangen. Bij brief van 8 mei 1945, nr 24802, heb ik u bericht, dat ik op 5 mei 1945 te 9 uur in de gemeente Bussum mijn taak als burgemeester heb aanvaard. (...)
 |
|
Plechtige onthulling van het portret van Koningin Wilhelmina op
|
Zondag 6 mei 1945
Een citaat uit het artikel 'Hoe de B.S. in Bussum werd gevormd. Herinneringen van de plaatselijke commandant uit de wordingsgeschiedenis in de ondergrondse periode':
(...) De nieuwe dag, de Zondag, bracht meer actie. Om 12 uur 's morgens kwamen alle officieren van de B.S. op het raadhuis bijeen om aanwezig te zijn bij de plechtige onthulling van het portret der Koningin in de raadzaal. Bode Van Harskamp had het tijdens de jaren van het N.S.B.-bewind verborgen gehouden.
 |
|
Ceremonie voor het raadhuis op 6 mei 1945 |
's Middags werd eindelijk de B.S. gemobiliseerd, zowel het strijdend gedeelte, als de Bewakingstroepen, totaal ongeveer 900 man.
Deze troepenmacht werd voor het gemeentehuis opgesteld temidden van een duizendkoppige menigte om het voorlezen van de proclamatie van Prins Bernhard aan te horen. Het werd een demonstratie welke niemand ooit zal vergeten.
 |
|
Ceremonie op de Bilderdijklaan op 6 mei 1945: |
Diezelfde avond werden de eerste arrestaties verricht, die van de N.S.B. burgemeester Nieuwenhuijs en van de politiechef Kuipers, de opvolger van de beruchte Woerts. (...)
 |
|
Arrestatie van N.S.B. burgemeester Nieuwenhuijs op 6 mei 1945: |
Maandag 7 mei 1945
Citaat uit Stad en Lande 'Tweemaal thuiskomst. Herinnering aan 1940 en 1945' over herinneringen aan 7 mei:
(...) Maandag 7 mei: algemene capitulatie; de B.S. komt op straat; de N.S.B.'ers-vangst begint als een de spanning afreagerende actie. Maar de honderden voelen zich beklemd. Bij al deze blijdschap der bevrijding pijnigt de onzekerheid over het lot van nabestaanden, van echtgenoten, zoons en broeders in de macht van de vijand of tegen hem te weer gesteld, van wie lange tijd geen bericht is doorgedrongen. (...)
Maandagmorgen 7 mei. Het 21e Canadese Leger rukt op. De Ice Polarbeer-division uit de omgeving van Barneveld kan Amersfoort niet zonder vechten passeren; daarom wordt via Veenendaal, Amerongen, Leersum, Doorn, Driebergen, Utrecht gereden. Vijf luxe wagens van de Intelligence Service gaan door naar Hilversum. Een daarvan vervolgt zijn tocht tot Bussum. De eerste wagen met een witte ster in ons dorp. Deze stopt met een staart van opgewonden mensen voor ons huis. De eerste, die eruit springt, is onze zoon, gebruind, gezond en wel, stralend van levenslust. Welk een tegenstelling met de thuiskomst in 1940! (...)
Een citaat uit het artikel 'Hoe de B.S. in Bussum werd gevormd. Herinneringen van de plaatselijke commandant uit de wordingsgeschiedenis in de ondergrondse periode': (...) Maandag daarop begon het arresteren van N.S.B.-ers op grotere schaal. De eerste dag werden er 75 weggeleid naar de voorlopige bewaarplaats, de Brandsmaschool. In de loop der volgende dagen klom het aantal op tot ruim 300. (...)
Dinsdag 8 mei 1945
Sommige straatnaamborden werden weer veranderd.
Een citaat uit het voorlichtingsblad van de gemeente Bussum, 1 mei 1981: (...) In 1942 waren op last van de commissaris van Noord-Holland de namen van levende leden van het koninklijk huis veranderd. (...)
Nog geen jaar later duiken er berichten op, dat naar Joden genoemde straatnamen ook veranderd moeten worden. Ambtenaren proberen in Bussum de boot af te houden maar burgemeester Nieuwenhuijs zet door (...)
Onmiddellijk na de bevrijding, op 8 mei 1945, worden de bordjes weer "verhangen". Waarnemend burgemeester Caron geeft de directeur van Gemeentewerken opdracht de naambordjes direct in oude staat terug te brengen. Het Wilhelminaplantsoen keert terug, evenals het prinses Beatrixplantsoen, de Prins Bernhardlaan, de Isaac da Costalaan en de Jozef Israëlslaan.
Een citaat uit het artikel 'Hoe de B.S. in Bussum werd gevormd. Herinneringen van de plaatselijke commandant uit de wordingsgeschiedenis in de ondergrondse periode':
(...) Dinsdag arriveerden de eerste Canadezen; voorlopig kwamen alleen nog de kwartiermakers voor het raadhuis aan. Een motorrijder voorop kreeg een oorverdovende ovatie. Als een bijzonder genoegen doend voorval herinnert zich de heer Verhaar het moment van samenkomst van de ontboden Duitse bevelvoerende officier en de Engelse commandant van de voortroep. De rollen waren omgekeerd, de Duitser had te gehoorzamen. Kort en krachtig stelde de majoor zijn voorwaarden, welke graaf Von Oberndorff vlot vertaalde: 1e. Van de dag van morgen af geen Duitser meer op straat.
2e. Concentratie van de gehele Duitse plaatselijke bezetting in één schoolgebouw (hiervoor werd de Emmaschool aangewezen). (...)
3e. Onmiddellijk gereedmaken voor vertrek. Met een olijk gezicht keek de Engelse majoor naar de uitwerking van zijn vertaalde woorden op het verslagen gelaat van de overwonnen vijand. (...)
Woensdag 9 mei 1945
Een citaat uit het artikel 'Hoe de B.S. in Bussum werd gevormd. Herinneringen van de plaatselijke commandant uit de wordingsgeschiedenis in de ondergrondse periode' :
(...) Eindelijk Woensdag kwam de grote gemechaniseerde troep, welke in Bussum kwartier kreeg, het dorp binnen. De intocht onder commando van kolonel Hutchinson had eenvoudig verloop. Om alle drukte te ontgaan sloeg de colonne reeds bij de watertoren links af om via de Nieuwe Hilversumseweg het Spiegel binnen te komen en dadelijk af te zwenken naar het Lyceum, dat als kazerne was bestemd. De Duitsers hielden zich stipt aan de bevelen; toen kolonel Hutchinson zijn opwachting bij de waarnemend burgemeester mr. dr. Caron op het gemeentehuis kwam maken, zag hij geen Duits soldaat meer op straat. (...)
Op 9 mei 1945 bericht burgemeester Caron de hoofden van openbaar en bijzonder onderwijs in de gemeente Bussum dat hij hen de wens te kennen geeft dat het onderwijs, voor zover zulks nog niet was geschied, zo spoedig mogelijk, althans met ingang van maandag 14 mei 1945 zou worden hervat. (Dit blijkt uit een brief gericht aan de waarnemend Commissaris der Koningin voor de provincie Noord-Holland, J.E. de Vos van Steenwijk, gedateerd 6 juni 1945). Het weer op gang brengen van het volledige onderwijs wordt bemoeilijkt door tijdelijke afwezigheid van onderwijzend personeel en leerlingen, gebrek aan lokaliteiten, leermiddelen, enz. Enkele gebouwen worden gebruikt door de Canadese troepen, de Binnenlandse Strijdkrachten of er worden N.S.B.-ers gevangen gehouden.
Vrijdag 11 mei 1945
Op 11 mei worden de bioscopen weer geopend. Voor bioscoop Novum aan de Vlietlaan.
Woensdag 16 mei 1945
Op 16 mei 1945 antwoordt burgemeester Caron op een brief van de waarnemend Commissaris der Koningin voor de provincie Noord=Holland, gericht aan de burgemeesters en waarnemend burgemeester in de provincie Noord-Holland, waarin wordt verzocht om een overzicht van de stand van een aantal zaken in de gemeente, als volgt:
(...) Ten antwoord op Uw hiervoren aangehaalde rondzendbrief deel ik u het volgende mede. (...) Plaatselijk commandant der Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten is C. Verhaar, reserve-kapitein der Infanterie. Zijn bureau is gevestigd in het gemeentehuis, alhier. Hij is firmant van een grossierszaak.
Wat betreft den toestand dezer gemeente: de bevolking is, behoudens krijgsgevangenen, andere gevangenen en tewerkgestelden, in haar geheel aanwezig. Een groot deel zal echter eerst zijn normale werkzaamheden kunnen gaan verrichten, nadat een geregelde verbinding per trein of per autobus met Amsterdam is tot stand gekomen. Er bevinden zich alhier nog ongeveer 2000 evacués, hoofdzakelijk afiomstig van Arnhem, Gennep, Renkum, Wageningen en verschillende kustplaatsen. Bussum heeft laatstelijk vier malen te lijden gehad van luchtaanvallen. (...)
De wegen en bruggen verkrijgen wederom hun gewoon aanzien, doordat er naar wordt gestreefd prikkeldraad, palissaden en ook een mitrailleursnest zo spoedig mogelijk te verwijderen.
Bij den overgang van bezet naar vrij gebied heeft zich geen enkel incident voorgedaan. Uw beschouwingen betreffende het tegengaan van het kappen van hout heb ik met instemming gelezen. Naar mijn oordeel is er in het Gooi reeds veel te veel gekapt. Het rooien zal echter eerst worden voorkomen en kunnen worden voorkomen, indien de gasvoorziening wederom normaal is. Ik dring er dan ook sterk op aan, dat zoo spoedig mogelijk kolen ter beschikking van de Bussumse gasfabriek worden gesteld, in de eerste plaats een hoeveelheid kolen, opdat de ovens kunnen worden aangestoken en op temperatuur gebracht, en voorts de noodige gaskolen.
De burgemeester van Bussum,
Caron
De met het Militair Gezag belaste Militaire Commissaris in het District Hilversum, Majoor Dr. P.C. Harthoorn, verzoekt de burgemeester van Bussum op 8 mei 1945 om antwoord op een aantal vragen. Het antwoord van burgemeester Caron luidt als volgt:
Na mei 1945
Op 1 juli 1945 is het werk volbracht van de Binnenlandse Strijdkrachten. Compagniecommandant C. Verhaar ontvangt een brief van Gewestelijk commandant Dudok van Heel:
Daarnaast ontvangt de heer C. Verhaar een brief van de Bevelhebber Nederlandse Strijdkrachten, prins Bernhard:
Op zaterdag 30 juni 1945 neemt de heer C. Verhaar afscheid van de Binnenlandse Strijdkrachten. Op maandag 2 juli 1945 bericht Het Vrije Volk over deze gebeurtenis:
Bronnen:
- Stad en Lande zaterdag 3 mei 1947 'Hoe de B .S. in Bussum werd gevormd. Herinneringen van de plaatselijke commandant uit de wordingsgeschiedenis in de ondergrondse periode'.
- Stad en Lande zaterdag 3 mei 1947 'Tweemaal thuiskomst. Herinnering aan 1940 en 1945'.
- De gemeenteraad van Bussum in oorlogstijd, door Leo Platvoet (Uit: Metterdaad: vijf jaar onderdrukking en verzet in Bussum / Joan Bruineman, 1985)
- Verslag van burgemeester G. Nieuwenhuijs, gedateerd 30 september 1944.
- Aanvulling op het maandrapport over de maand september 1944, van burgemeester G. Nieuwenhuijs, gedateerd 4 oktober 1944.
- Voorlichtingsblad van de gemeente Bussum, elfde jaargang nr. 3, speciaal nummer, 1 mei 1981.
- Brieven van de waarnemend Commissaris der Koningin voor de provincie Noordholland aan de burgemeesters en waarnemend burgemeesters in de provincie Noordholland, gedateerd 7 mei 1945 en 24 mei 1945.
- Brieven van burgemeester Caron aan de Commissaris der Koningin van Noordholland, nr 24807, gedateerd 16 mei 1945 en nr 24952, gedateerd 6 juni 1945.
- Brief van de met het Militair Gezag belaste Militaire Commissaris in het District Hilversum, Majoor Dr. P.C. Harthoorn aan de burgemeester van Bussum, gedateerd 8 mei 1945.
- Brief van burgemeester Caron aan de met het Militair Gezag belaste Militaire Commissaris in het District Hilversum, Majoor Dr. P.C. Harthoorn, nr. 24839, gedateerd 16 mei 1945.
- Brief van Gewestelijk Commandant Dudok van Heel aan de heer C. Verhaar, gedateerd 29 juni 1945.
- Brief van Bevelhebber Nederlandse Strijdkrachten, prins Bernhard aan de heer C. Verhaar, gedateerd 1945.
- Het Vrije Volk, 2 juli 1945