Contactblad van de Historische Kring Bussum,  jaargang 3, nummer 2 (maart 1987) pag 1-10

Over dorpspolitiek en particulier initiatief omstreeks 1911

Het ontstaan van de Gooische HBS / Het Goois Lyceum

B. M. Olberts

Klik hier voor de PDFversie van dit artikel
De afbeelding is aanklikbaar voor vergroting 

Op 11 september 1911 begonnen de lessen aan de "Gooische Hoogere Burgerschool met vijfjarigen cursus", waaruit het Goois Lyceum is voortgekomen. Tijdens de herdenkingsbijeenkomst op 12 september j.l. hield de rector van het Goois Lyceum, de heer B.M. Olberts, een toespraak, waarin de ontstaansgeschiedenis en de stichting van de school behandeld wordt. 

Dames en heren, meisjes en jongens,

Deze bijeenkomst is aangekondigd als een herdenkingsbijeenkomst. Wij herdenken het feit dat onze school 75 jaar bestaat. In 1911 werd ze als Gooische HBS gesticht; op 11 september van dat jaar begonnen de lessen. Er waren 106 leerlingen! Het Stichtingsbestuur heeft mij gevraagd iets te zeggen n.a.v. dit 75-jarig bestaan en daarmee deze bijeenkomst te openen.
In het Programma hebt u kunnen lezen, dat tijdens deze bijeenkomst aan het Stichtingsbestuur een gedenkboek zal worden aangeboden. Daarin staat de geschiedenis van Gooische HBS en Goois Lyceum beschreven. Allen die hier aanwezig zijn zullen dit boek ontvangen en ongetwijfeld met interesse lezen. Ik zal dan ook geen poging doen de geschiedenis van onze school in vogelvlucht te behandelen. Ik zal zelfs niet spreken over de achter ons liggende 75 jaar, maar wel over een zeer korte periode die daaraan vooraf ging en die begon op 11 mei 1910. Een periode van slechts 16 maanden. Daarin werd de basis gelegd voor de school die nu driekwart eeuw bestaat.

De periode van 11 mei 1910 tot 11 september 1911 dus.
Wat er op 11 september 1911 gebeurde is u bekend. Maar wat gebeurde er op 11 mei 1910? Op die datum werd door de Bussumse gemeenteraad het voorstel van B&W tot stichting van een gemeentelijke Hoogere Burgerschool verworpen. Het aannemen van dit voorstel leek zeker, omdat de raad zich eerder in meerderheid vóór de stichting van een Gemeentelijke HBS had uitgesproken. Maar in de vergadering van 11 mei 1910, waarin de definitieve voorstellen ter tafel kwamen, gingen twee katholieke raadsleden om, onder wie de wethouder van onderwijs. Ze stemden tegen het voorstel van B&W en daarmee was de Gemeentelijke HBS van de baan.

Op 11 september 1911, precies zestien maanden later , begonnen de lessen in de bijzondere Gooische HBS aan de Constantijn Huygenslaan. In die periode van 16 maanden waren gelden ingezameld, was een vereniging gesticht, was een bestuur gekozen, waren statuten opgesteld en koninklijk goedgekeurd, was een directeur benoemd die een docentencorps bijeen gebracht had en was een gebouw niet alleen ontworpen, maar ook gebouwd en ingericht.

Het is verbazingwekkend dat dit allemaal in een periode van zestien maanden tot stand kwam. Hoe was dit mogelijk en hoe kwam het dat op het laatste moment de stichting van een gemeentelijke HBS niet doorging?

Dat was mogelijk door het particulier initiatief dat in Bussum al zo veel in zo korte tijd tot stand had gebracht en Bussum daarmee grondig had veranderd. De snelle groei en grote bloei van Bussum beginnen in 1874. In dat jaar wordt de spoorlijn Amsterdam-Amersfoort geopend, Zeer veel welgestelde Amsterdammers vestigen zich in Bussum, Zij nemen zeer snel het initiatief in handen, ten koste van de geboren Bussumers die er al heel gauw niet meer aan te pas komen, De bouwmaatschappij Nieuw-Bussum maakt in een periode van tien jaar Bussum tot een villadorp door het creëren van de villawijk Het Spiegel.

Tegelijkertijd ontstaat er zeer snel een opvallend rijk en gevarieerd cultureel leven en in het jaar waarin de Gooische HBS wordt gesticht, 1911, staat de Bussumsche Courant vol aankondigingen van culturele evenementen. Concerten in de concertzaal van het gebouw Concordia, o.a. door de Bussumsche Orkestvereeniging, maar ook door beroemde buitenlandse musici, zoals die van het Hongaars strijkkwartet (de Bohemers) uit Boedapest. Er zijn veel lezingen, o.a. onder auspiciën van de Gooische Kring voor Hooger Onderwijs buiten de Hoogeschool. Er zijn winterlezingen in de Lutherse kerk, o.m. over Gezelle. Er zijn veel toneelvoorstellingen. De oprichting van een openbare bibliotheek wordt voorbereid.

Er vestigen zich in Bussum niet. alleen succesvolle zakenlieden, maar ook intellectuelen en kunstenaars. Men denke slechts aan Frederik van Eeden en Herman Gorter.
Door de geweldige toeneming van de bevolking heeft de gemeente zich gedwongen gezien een tweede openbare lagere school te stichten, maar het particuliere initiatief heeft op dit terrein meer gedaan. Er bestaan al verschillende particuliere lagere scholen, zoals het Chr. Instituut Brandsma voor lager onderwijs en het neutrale Instituut Gooiland voor l.o. en u.l.o. Bussum heeft eigenlijk alles of is bezig het te krijgen, het enige wat het mist en waaraan vooral de nieuwe elite behoefte heeft, is middelbaar cnderwijs.
En die elite, zich zeer bewust van de groei en de bloei die ze tot stand heeft gebracht, ziet dat middelbaar onderwijs als een absolute voorwaarde om tot verdere groei en bloei te komen. Kinderen die middelbaar onderwijs willen volgen, moeten met de trein naar Amsterdam of Amersfoort. Weliswaar heeft Hilversum een HBS, maar Hilversum vraagt een exorbitant hoog schoolgeld voor leerlingen van buiten de gemeente, Het vervult dus bepaald niet een Gooise taak, maar louter een plaatselijke.

In 1904 mislukt een poging tot verkrijging van een Rijks-HBS, al hebben de bekende uitgever Van Dishoeck en de architect Kruisweg onder een adres ruim 370 handtekeningen verzameld.

In 1909 krijgt Bussum een nieuwe burgemeester in de persoon van Mr. s'Jacob. Hij is de man die het zich snel ontwikkelende Bussum nodig heeft. Hij is voor de stichting van een gemeentelijke HBS. De gemeenteraad neemt het principebesluit tot stichting. Een en ander was sterk de verdienste van de zogeheten Centrale Commissie van het Gooi, die de stichting van een openbare HBS had nagestreefd. Tot haar leden behoorden uiteraard Van Dishoeck en Kruisweg, Zoals gezegd werden de plannen van B&W, die sterk gesteund werden door de overige Gooise gemeenten (behalve Hilversum) op 11 mei 1910 verworpen. Wat was er gebeurd? Hoe kwam het dat de stichting van een gemeentelijke HBS toch niet doorging?

Toen de "nadere voorstellen" inzake de oprichting "eener gemeentelijke Hoogere Burgerschool met vijfjarigen cursus" in bespreking kwamen, vroegen twee leden onmiddellijk om een geheime zitting. Volgens het uitvoerige verslag in de Bussumsche Courant gaat de raad over "in comité-generaal", Na een klein uur wordt de openbare vergadering heropend. Wat zou er in de besloten vergadering zijn besproken? Dat vermeldt het verslag uiteraard niet, maar het valt af te leiden uit het volgende: Na de heropening vraagt onmiddellijk Mr. Moolenburgh het woord. Hij geeft een overzicht van wat er tot nu aan de voorbereiding is gedaan en zegt dan ondermeer:
"Merkwaardig is echter het laatste argument waarmede tegenstanders op de proppen zijn gekomen en dit argument is een motie, aangenamen door de Katholieke Kiesvereeniging, een motie die gepubliceerd is geworden en niet is weersproken n.l. deze, dat de oprichting eener HBS niet zoude zijn in het belang der Katholieke partij.
Men wordt door een zekere partij in den Raad gebracht, zeker, maar als men eenmaal Raadslid is, dan heeft men geen zitting om het belang van een partij te dienen. Men is lid van den Gemeenteraad om naar eer en geweten de belangen der Gemeente te bevorderen. Ik stel er prijs op hier in het publiek te verklaren dat het mijnerzijds absoluut geen persoonlijk belang is hetwelk mij een voorstander van de HBS doet zijn. Ik meen te handelen uitsluitend en alleen in het algemeen belang. Wordt het voorstel van Burg. en Wths. aangenomen dan beschouw ik dit als een der gelukkigste dagen in de geschiedenis dezer gemeente. Wordt het niet aangenomen, dan is het naar mijne mening een dag die met zwarte kool aan den balk is te schrijven."

De heer Arendsen protesteert tegen de uitdrukking "met zwarte kool". Zijn bezwaren tegen de oprichting zijn van financiële aard. De heer Nagtglas Versteeg betoogt, dat de financiële bezwaren niet doorslaggevend kunnen zijn.

Wat is er in de geheime vergadering besproken?

De katholieke wethouder Schermer Voest neemt het woord:
"Als Katholiek heb ik alles rijpelijk overwogen en zeer zeker zoude ik nog vóór de oprichting zijn, ware het niet dat er in de geheime vergadering een woord is gesproken hetwelk mij in mijn diepste gevoelens èn als Katholiek èn als lid der Katholieke partij heeft gegriefd. Daam zal ik thans tegen stemmen."

De heer De Kort sluit zich aan bij de woorden van de heer Schermer Voest: "Zoolang als de Katholieke partij wordt beschouwd als een zwart gevaar, zoolang zal spreker tegenstemnen."

Het debat komt nu snel tot een climax:
"De heer Ter Meulen is perplex. De motieven van de heren Schermer Voest en De Kort kunnen niet oprecht gemeend zijn. De heeren zijn om het met ronde woorden te zeggen aan het draaien gegaan. Spreker wil van deze handelwijze op deze plaats liever geen kwalificatie geven. Ook de heer Nagtglas Versteeg kan weinig respect hebben voor heren die zoo draaien. Heeft één lid een dergelijk woord gebezigd, dan kan dat toch geen motief zijn m daarom tegen de zaak zelve te zijn, 't is een voorwendsel en anders niet. De heer De Kort: Ik kan, zoolang als ik word beschouwd te behooren tot de zwarte partij, mijn kinderen niet naar die H.B.S. sturen en waar ik dat niet kan wil ik de liberalen ook niet in de gelegenheid stellen dit wel te kunnen doen."

De voorzitter, burgemeester s'Jacob, probeert de zaak te redden. Zelf voorstander van bijzonder onderwijs, meent hij dat in het Bussumse geval het gemeentebelang met de oprichting van een openbare HBS is gediend, Hij zegt iets wat niet waar zal blijken te zijn: "Niet eene partij te Bussum is in staat een bijzondere HBS daar te stellen (!)"
De financiële zijde is naar zijn mening geen bezwaar. Hij adviseert de heren de voorstellen van B&W aan te nemen; ze worden verworpen met 7 tegen 5 stemmen.
In hoofdletters staat in het verslag :
HET VOORSTEL TOT OPRICHTING EENER HOOGERE BURGERSCHOOL IS HIERMEDE DERHALVE VERWORPEN.
De heren Moolenburgh en Nagtglas Versteeg zullen deel uitmaken van het eerste bestuur der Gooische HBS, burgemeester s'Jacob zal er de erevoorzitter van zijn.

Het afwijzen van de gemeentelijke HBS vindt zijn onmiddelijke neerslag in de Bussumsche Courant. De raadsleden-voorstanders verklaren in een ingezonden stuk, dat "in besloten zitting door geen hunner eenig woord of eenige uitdrukking is gebruikt die voor andersdenkenden onaangenaam, laat staan beleedigend kon zijn."

Ook van Katholieke zijde worden bezwaren geuit. Er zijn in Bussum mensen die hun katholieke leveranciers opzeggen, omdat door de Raad de HBS is afgestemd. Dat wordt weinig liberaal geacht. Ter verduidelijking: Onder de neringdoenden in Bussum waren veel katholieken, die tot de oorspronkelijke bevolking behoorden. Er is een bericht dat verschillende aanzienlijke families hebben besloten te verhuizen, wat voor de neringdoenden als een groot nadeel werd beschouwd.

In de Bussumsche Courant wordt het Handelsblad geciteerd:
Gezien de sympathie der omliggende gemeenten voor een gemeentelijke HBS zeer groot is, zal het geen verwondering baren dat de verbittering tegen de werken der katholieken aanzienlijk is.

Dan wordt het stil, maar niet lang: De Centrale Commissie in het Gooi (let wel: niet in Bussum) is, nu haar eerste doel is mislukt koortsachtig bezig met de oprichting van een bijzondere HBS op het voor de gemeentelijke HBS nagestreefde tijdstip. In juli verschijnt een bericht van de Commissie waarin ze aankondigt te willen overgaan tot oprichting van de "Vereeniging Gooische HBS met 5-jarigen cursus". De school is financieel en wat de te verwachten aantallen leerlingen betreft levensvatbaar.

De vereniging zal moeten beschikken over "tenminste een kapitaal van één ton gouds." Bij het bericht gaat een formulier van intekening op een geldlening. De aandelen zullen tenminste ƒ 1000,- bedragen.

In de Commissie hebben voor Bussum o.m. zitting architect Kruisweg en uitgever Van Dishoeck, uiteraard Mr. Moolenburgh en Nagtglas Versteeg, ons inmiddels hekend, maar ook de heer De Fremery, die 25 jaar lang voorzitter van de op te richten vereniging zal zijn. De Commissie telt ook leden uit zes andere Gooise gemeenten. Uiteraard niet uit Hilversum, maar wel uit 's-Graveland, Huizen, Blaricum, Weesp, Laren en Naarden. De burgemeesters van deze zes gemeenten en Bussum "bevelen tenslotte met warmte het pogen der Commissie bovengenoemd aan."

Op 6 augustus 1910 bericht de Bussumse Courant dat op de lening reeds voor ƒ 80.000,- ingetekend is en dat de opening van de school in september 1911 zeker is.

De oprichtingsvergadering der vereniging vond op 26 augustus 1910 plaats in hotel Vlietlaan. "Bij de opening van de vergadering hebben 36 HH de presentielijst geteekend".
Voorzitter is architect Kruisweg. Er is inmiddels ƒ 90.000,- bijeengebracht. Er ontbreekt nog ƒ 10.000,- In die tijd waren dat enorme bedragen.
Men besluit, alvorens over te gaan tot oprichting der vereniging, het bedrag vol te maken. Dat gaat aldus (citaat notulen, die in twee kleine schoolschriftjes zijn geschreven door de secretaris, de heer Van Dishoeck):

Men gaat. verder met de goedkeuring der statuten en er wcrdt een bestuur gekozen. Kruisweg treedt terug. Hij krijgt later opdracht het nieuwe gebouw te ontwerpen. Het gekozen bestuur wordt nog door hem geïnstalleerd. Zijn laatste woorden zijn volgens de notulen:
"ik ben ervan overtuigd, dat onder uw leiding de Vereeniging De Gooische Hoogere Burgerschool steeds zal vooruitgaan en bloei en leven brengen aan Bussum en het gehele Gooi. Ik heb gezegd."
Daverend applaus.

In de Bussumsche Courant van 1911 is de verdere gang der verrichtingen aardig te volgen in de rubriek plaatselijk nieuws en in advertenties, De BC is een tweemaal per week verschijnend nieuws- en advertentieblad, een uitgave van de Bussumsche Stoomdrukkerij in de Kapelstraat:

4 jan. Naar we vernemen zal het bestuur de volgende week den directeur benoemen. De keus moet uit een zeer groot aantal sollicitanten - onder wie vele hervorragende (!) onderwijsmannen met wetenschappelijke titels voorkomen - gedaan worden. Het wordt uit 45 sollicitanten Dr. Fabius, tegen een jaarsalaris van ƒ 3.500,-
21 jan. Eerste steenlegging Gooische H.B.S., de hoeksteen Kennis is Macht, waarond een loden bus met oorkonde! Die is bij de afbraak niet gevonden. De steen is opnieuw ingemetseld in een muurtje voor de hoofdingang van het nieuwe gebouw van het Goois Lyceum.
25 mrt. Over het grote aantal sollicitanten voor leraarsbetrekkingen en het vorderen van de bouw. Citaat: ,,Ondanks door het ongeval met de trambrug ondervonden vertraging in den aanvoer van bouwmaterialen, woei verleden zaterdag de vlag van de eerste kapspant."
15 apr. Inschrijving van leerlingen. De directeur houdt tot dat doel zitting in hotel ,,Nieuw-Bussum".
27 mei Over de voordracht van leraren door directeur aan bestuur.
7 juni De toelatingsexamens voor de le klasse zullen plaatsvinden in hotel Vlietlaan.

Het is verleidelijk ook iets te zeggen over het andere plaatselijke nieuws.
Op 14 juni wordt de benoeming van een aantal docenten vermeld tussen een artikeltje over activiteiten van de Volksweerbaarheid en een stukje onder de titel: Brutale aanranding. ,,In het Bosch van Bredius werd een dame door een man aangegrepen en van haar geld, circa ƒ 12,- beroofd." Vervolgens onder het hoofd Ongeluk: ,,Hedenmorgen sloeg de hit van RvE op de Brinklaan op hol. Op den hoek van de Havenstraat liep het dier tegen een paal en viel dood neer." Daaronder: Vacantie. Tot nadere aankondiging vacantie van den naaiavond in de consistoriekamer van de Lutherse kerk.

19 juli Vermelding van toelatingsexamen. Bericht over een leraarsbenoeming.

30 aug. Benoemd tot buitengewoon leeraar aan de G.H.B.S. alhier de heer Gonggrijp, leeraar in de wiskunde en de cosmographie te Amsterdam. Eronder een bericht over het kantelen van een kinderwagen op de 's Gravelandseweg.

Op 9 sept. Groot stuk over de opening van de Gooische H.B.S. door De Fremery. De opening vindt plaats op zaterdag. Spreker eindigt: Maandag (d.i. dus 11 september) komt nu het leven in de school en ons aller wens gaat uit naar grooteren bloei van Bussum, van het Gooi, maar vooral van de G.H.B.S. Burgemeester s'Jacob betreurt bij die gelegenheid dat het schoolgeld niet lager kan dan ƒ 150,-. Hij hoopt nog eens door meer subsidie van het Rijk de school voor meerderen toegankelijk te zien.

In het nummer van 13 september volgt een zeer lovende beschrijving van het prachtige gebouw. De schrijver besluit:
"Het geheel … zal stellig in de toekomst blijken, geweest te zijn een middel om Bussum tot aanmerkelijk groteren bloei te brengen."

De Gooische HBS was een feit. Anders dan die van de gemeente Hilversum zou ze openstaan voor leerlingen uit het hele Gooi. Dat werd gesymboliseerd door beeldhouwwerk in de boog boven de ingang. Daar prijkt boven in het midden het wapen van Bussum. Links en rechts bevinden zich de wapens van de zes andere Gooise gemeenten, die aan de totstandkoming van de Gooische HBS hadden meegewerkt. Het wapen van Hilversum was opvallend afwezig.

Geleidelijk is de Gooische HBS, en later het Goois Lyceum, voor iedereen toegankelijk geworden. De minimum ouderbijdrage is nu ƒ 50,-  De ƒ 150,- van de aanvang moeten inmiddels zeker met 15 à 20 vermenignigvuldigd worden om de huidige waarde te verkrijgen; ƒ 150,- was ontzettend veel in een tijd waarin een werkman met een gezin van zes kinderen soms van ƒ 9,- per week moest rondkomen en een dienstmeisje in een Gooise villa ƒ 2,50 per week verdiende. Zo'n Gooise villa was overigens al voor ƒ 375,- per jaar te huur. Een diner van zes gangen met een in het Frans gestelde menukaart in hotel  De Rozenboom kostte ƒ 1,75.

Veel is veranderd, sommige dingen niet. Uit mijn verhaal blijkt de kracht van het bijzonder onderwijs, ook de macht van het geld trouwens, al stond dat niet op de hoeksteen; daarop stond "kennis is macht". Maar ook nu nog is het bijzonder onderwijs slagvaardiger dan het openbaar onderwijs.
De discussie over de waarde van kennis is overigens weer hoogst actueel. In de Regeringsverklaring van het 2e kabinet Lubbers wordt gesproken over de nieuwe kennisnaatschappij van de jaren 90.
Het neutraal onderwijs of algemeen bijzonder onderwijs lijkt een grote toekomst te hebben, als het waar is wat prof. Dodde op 8 september j.1. in Utrecht zei. Hij deed dat in zijn inaugurele rede bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar in de geschiedenis van het onderwijs aan de RU aldaar. Volgens hem zal Nederland omstreeks de eeuwwisseling een overwegend humanistisch gekleurde levens- en wereldbeschouwing hebben. Het verschil tussen openbaar en bijzonder onderwijs zal verdwijnen. Maar hij gaat er niet van uit dat dan alle bijzondere scholen openbare scholen moeten worden.
Uit een oogpunt van besparingen alleen al verdient het overweging m van alle openbare scholen bijzondere te maken. Het bijzonder onderwijs is steeds goedkoper geweest. De bureaucratisering van het management maakt openbaar onderwijs duur en minder slagvaardig.

Het ontstaan en de geschiedenis van Gooische HBS en Goois Lyceum maken duidelijk waardóór het bijzonder onderwijs slagvaardiger en goedkoper is. Ondermeer door inzet van velen die daarvoor niet hoeven te worden betaald. Ik denk dan in de allereerste plaats aan de bestuursleden van vroeger en aan die van nu. Sinds de omzetting van de Vereniging in een Stichting heeft het bestuur bovendien een veel grotere know how gekregen. Ook door het huidige bestuur wordt veel belangrijke arbeid belangeloos verricht. Daarom feliciteer ik in de allereerste plaats het huidige Stichtingsbesuur met het 75-jarig bestaan van onze school en daarna, maar niet minder hartelijk, alle verder bij de school betrokkenen.

Laten wij in een tijd waarin naar het oordeel van velen meer dan afbraak dan van opbouw van het onderwijs sprake lijkt inspiratie putten uit het élan van het begin!