Hoe het witte kerkje verdween uit Bussum – een reconstructie

Nol Verhagen

Klik hier voor de PDF versie van dit artikel
De afbeeldingen zijn aanklikbaar voor vergroting

	De plaats van handeling; foto waarschijnlijk begin jaren tachtig

 Op de plaats waar ooit een piepklein aan Sint Vitus gewijd kapelletje stond, op de hoek van de Landstraat en de Kerkstraat, staat nu het antroposofisch geïnspireerd appartementencomplex van de hand van de architecten Alberts & Van Huut. Het is ook de geboortegrond van de Nederlandse televisie. Behalve het kunstwerk Empty Eyes en een mede door de Historische Kring Bussum (HKB) gesponsorde gedenkplaat, is er niets meer wat aan dat verleden herinnert. Toch jammer.

 Het kapelletje dateerde van de vroege 16de eeuw, toen Bussum niet meer dan een groepje boerderijen onder de voogdij van Naarden was. Het gebouwtje mat 5,5×8 m en was 7 m hoog. In de loop der eeuwen werd het enkele malen uitgebreid, totdat het uiteindelijk de nog steeds bescheiden omvang van 20×8 m bereikte. Het verschoot ook van kleur: van katholiek werd het protestants.

In 1914 raakte het als kerkgebouw in onbruik, toen aan de overkant de veel grotere Vredekerk haar deuren opende. Textielhandel Irene maakte er een tijdje gebruik van en leende haar naam aan het gebouw. Dus toen in 1951 de Nederlandse Televisie Stichting (NTS) op zoek was naar een leegstaand pand in de omgeving van Hilversum en haar oog op het voormalige kerkje liet vallen, werd dat Studio Irene. Het is een wonder dat het gebouwtje zo lang, tot 1967, als studio dienst heeft gedaan. Maar Studio Irene kwam weer leeg te staan en even later verdween de televisie helemaal uit Bussum. Wat te doen?

Herinneringsplaquette; wordt momenteel in opdracht van de HKB gerestaureerd

Een Multi-Funktioneel Historisch Centrum in Bussum

Er ontbrandde al snel een discussie over het behoud van het gebouw. Gek genoeg lijkt daarin de functie van kraamkamer van de Nederlandse televisie nauwelijks een rol te hebben gespeeld. Het ging meer over het oude kapelletje uit 1520, waar allang niets meer van over was. De televisie zelf, inmiddels in de vorm van de Nederlandse Omroep Stichting (NOS), toonde zich ook totaal niet geïnteresseerd, behalve als eigenaar/verkoper van het pand.

Het was de net opgerichte HKB die in november 1983 de kat de bel aanbond en het college van B&W en de gemeenteraad opriep het gebouw aan te kopen om sloop te voorkomen. De HKB wilde het gebouw gebruiken voor een oudheidkamer en/of een Literair Archief, in het bijzonder gericht op de Tachtigers (o.a. Frederik van Eeden en Willem Kloos). B&W reageerden terughoudend: het behoud van het pand had reeds de aandacht, een onderzoek naar de mogelijkheden was ingesteld, waarvan het resultaat moest worden afgewacht, maar de wethouder ‘zou het bestuur gaarne ontvangen voor een – voor de gemeente vrijblijvende – gedachtewisseling’.

De Pacifistisch Socialistische Partij (PSP) kwam daarop in april 1985 als eerste met een gedegen Voorstel voor een Multi-Funktioneel Historisch Centrum in Bussum: Van Vituskapel tot Oudheidkamer. De notitie (zo noemden zij het zelf) laat in een aantal schetsen de verschillende ontwikkelingsstadia van het kapelletje door de eeuwen heen zien en projecteert daarin twee modellen.
Model 1 ging uit van het bestaande gebouw en voorzag in bebouwing van de lege hoeken op de begane grond. Een aardig detail was dat in het interieur de contouren van het oude kapelletje uit 1520 opnieuw zichtbaar werden gemaakt.
In model 2 werd het gebouw terug gerestaureerd naar de situatie in 1888, met een aanzienlijk kleiner bouwvolume dan het bestaande gebouw.
De PSP becijferde ook de verbouwingskosten en de exploitatielasten en verkende mogelijke subsidiebronnen. Alleen model 1 bood volgens de notitie uitzicht op een kostendekkende exploitatie omdat het grotere vloeroppervlak een hogere huuropbrengst mogelijk maakte.

	Studio Irene, gezien vanaf de Vredekerk aan de overkant van het kruispunt

 Stichting Studio Irene i.o.

Er zouden meer rapporten volgen. In maart 1986 lag er een voorstel van de inmiddels opgerichte Werkgroep Studio Irene, met onder anderen uitgever C.A.J. van Dishoeck en de latere wethouder Arie Gouka, toen nog Koordinator van de Stichting Bussumse Gemeenschap (SBG). Toekomstige gebruikers zouden onder meer de SBG, de VVV, het Filmhuis en het Gooisch Miniatuur Theater zijn. De oudheidkamer van de HKB lijkt wat naar de achtergrond verdrongen te zijn.
Waar de PSP nog uitging van verbouwingskosten van 550.000 à 585.000 gulden, raamde de Werkgroep die kosten op 1.300.000 gulden. De gemeente had zich een maand eerder bij monde van wethouder Reeskamp en vervolgens ook in de gemeenteraad al in principe bereid getoond de aankoop van het pand in overweging te willen nemen, om het daarna om niet aan de Stichting Studio Irene over te dragen. Er was zelfs al met de NOS en het ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur (WVC) overeenstemming bereikt over de aankoopsom: 155.000 gulden, mits het gebouw niet gesloopt zou worden. Het ministerie liet fijntjes weten dat de gemeente aan deze overeenstemming geen aanspraak op (extra) subsidie kon ontlenen. 

Studio Irene – een Bussumse realiteit

In februari 1987 bracht de Stichting Studio Irene i.o. opnieuw een rapport uit, Studio Irene – een Bussumse realiteit. De titel geeft al aan dat naar de mening van de stichting alle problemen waren getackeld. Met name de bouwsom was nader onderbouwd, opmerkingen van de brandweer waren verwerkt en de bezwaren van enkele concurrerende instellingen waren weggenomen. Zo was met name ’t Spant niet blij met het vooruitzicht er een concurrent bij te krijgen op het gebied van commerciële exploitatie, die volgens de directie van ’t Spant onvermijdelijk was, als de exploitatie niet binnen het aangegeven kader rond zou komen. ’t Spant was in die tijd zelf ook verwikkeld in een strijd om het hoofd boven water te houden.

Ook de ambtelijke dienst bleek minder overtuigd van de Bussumse realiteit. Vanuit die hoek waren kritische kanttekeningen geplaatst bij het rapport van de stichting, zodat deze zich genoodzaakt zag in maart 1987 een ‘deel 2’ aan haar rapport toe te voegen, waarin gepoogd werd de bezwaren van de ambtenaren te weerleggen. Er waren ook mensen in de politieke partijen die al met een half oog omkeken naar een alternatieve bestemming, namelijk woningbouw. En dat terwijl al in 1986 een wichelroedeloper had vastgesteld dat wonen op het terrein van de Studio Irene levensgevaarlijk was: ‘In het verleden is al aangetoond dat plaatsen waar ooit heilige ruimtes zijn geprojecteerd gekenmerkt worden door gigantische energie-uitstralingen!’

Zo had het moeten worden

Financieel gekissebis

Er was intussen een jaar heengegaan met financieel gekissebis. De kern van de zaak was dat de gemeenteraad en het college van B&W zich hadden vastgelegd voor een (garantie) subsidie van maximaal 75.000 gulden per jaar, die de Stichting Studio Irene in staat zou stellen rente en aflossing van een bedrag van 900.000 gulden te betalen. De stichting slaagde er echter niet in op de financiële markt een dergelijke lening te krijgen. De vraag was dus of de gemeente geen ruimere garantiestelling kon bieden, om zo de geldschieters over de streep te trekken. Het idee om het door de gemeente inmiddels aangekochte pand aan de stichting in eigendom te geven, was intussen verlaten: de gemeente zou het pand slechts om niet aan de stichting in gebruik geven. Dat maakte het voor de stichting echter vrijwel onmogelijk om zonder gemeentelijke garantiestelling een lening te verkrijgen: er was immers geen onderpand. Voor de gemeenteraad speelde mee dat er fors bezuinigd moest worden en dat er al enkele dure subsidieslurpers in de sociaal-culturele sector waren: juist in die jaren was er in de gemeenteraad ook voortdurend discussie over de druk die ’t Spant en het Sportfondsenbad uitoefenden op de gemeentelijke begroting. Een niet onbelangrijk detail was dat vrijwel alle toekomstige gebruikers afhankelijk waren van subsidie van de gemeente en dat ze hun bijdrage in de exploitatie van Studio Irene alleen konden blijven leveren bij continuering van die subsidie.…

	Zo ziet de locatie er nu uit

Doek

Eind 1987 viel het doek voor alle plannen waar de stichting zo hard aan had getrokken. In het daaropvolgende jaar werden nog wel enkele achterhoedegevechten geleverd, onder anderen door de latere wethouder Adriaan Branderhorst, die opperde dat de Hervormde Kerk wellicht de te groot wordende Vredekerk aan de overkant van het kruispunt zou kunnen ruilen tegen het bescheidener gebouw van de Studio Irene.  Ook interieurontwerper Jan des Bouvrie en ondernemer A.F. Winkler bemoeiden zich er te elfder ure nog mee: zij wilden in de Studio Irene een galerie van nationale allure op het gebied van Dutch Design vestigen. Het mocht niet baten: op 9 februari 1989 besloot de gemeenteraad het gebouw te laten slopen.

Op 17 augustus 1992 werd met de sloop begonnen. Max van Huut zat toen al te tekenen aan het organische gebouw Village, dat uiteindelijk ook op die plek is gerealiseerd. Wel moest er eerst nog een vuiltje worden weggepoetst. De grond onder het kerkje bleek tot op 60 meter diepte (!) vervuild met giftige chloorkoolwaterstoffen, die door de NTS waren gebruikt bij het ontwikkelen van films. De kosten ad 925.000 gulden (ruim 425.000 euro) werden gedragen door het Nederlands Omroepproduktiebedrijf (NOB).
De gemeente streek de opbrengst van de grond ad 1.750.000 gulden (ruim 800.000 euro) op. En dat voor een object dat enkele jaren eerder voor 155.000 gulden (ruim 70.000 euro) was gekocht. Achteraf kun je je afvragen waarom de gemeente zo krenterig deed over de gemeentegarantie. Maar je kunt je ook afvragen of de plannen van de Stichting Studio Irene wel zo realistisch waren. Een aantal van de destijds beoogde gebruikers bestaat allang niet meer. Waarschijnlijk was de enige realistische optie geweest, dat de NOS het gebouwtje had gekoesterd als haar kraamkamer en er een klein museum in had gevestigd. Maar in plaats daarvan hebben we nu het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid aan de Joost den Draaier-rotonde in Hilversum.

Bronnen

PSP Bussum, Voorstel voor een Multi-Funktioneel Historisch Centrum in Bussum: Van Vituskapel tot Oudheidkamer (april 1985)
Werkgroep Studio Irene, Voorstel Hergebruik Studio Irene (maart 1986)
Stichting Studio Irene i.o., Studio Irene – een Bussumse realiteit, deel 1 (februari 1987) en 2 (maart 1987)
De Gooi- en Eemlander, Knipsels 1986-1987 (HKB)
Notulen van de gemeenteraad van Bussum, 1986-1987

 Lees ook gerelateerde artikelen in Contactblad / Bussums Historisch Tijdschrift: Zie hier