Winkels in Bussum tussen 1880-1900

Peggy Bouman-van Hemert

Klik hier voor de PDF versie van dit artikel
De afbeeldingen zijn aanklikbaar voor vergroting

	Gedeeltelijk als winkel ingericht woonhuis aan de Nassaulaan op de plaats van de huidige nummers 16 en 18. coll. Heyne

Tot ongeveer 1880, viel de aanwezigheid van een winkel in het straatbeeld van de meeste dorpen nauwelijks op. Zo ook in Bussum. Bij panden waarvanuit goederen werden verkocht, vond de verkoop plaats vanuit een hiervoor aangepaste ruimte, en dit was veelal de oorspronkelijke woonkamer. Als ingang naar de verkoop ruimte fungeerde de oorspronkelijke voordeur. Uiterlijk duidde een verharde stoep, een uithangbord of een als etalage ingericht venster op de aanwezigheid van een winkel.

Vanaf de periode rond 1880, wanneer zich steeds meer gefortuneerde nieuwkomers in Bussum gevestigen, ontstaat er een groeiende vraag naar goederen. Als gevolg hiervan, vindt in de volgende twee decennia een enorme uitbreiding van het aantal winkels in Bussum plaats. Naast de toename van winkels waar de produkten voor de eerste levensbehoeften worden verkocht, komt er tevens een groot aantal winkels bij dat zich specialiseerd in een breed aanbod van goederen van meer luxueuze aard.

archief Hist. Kring advertentie

In tegenstelling tot de voorgaande periode, krijgt het uiterlijk van een winkel na 1880 een eigen karakter. Een tweetal ontwikkelingen op het gebied van bouwkundig materiaal maakten deze ontwikkelingen mogelijk. De eerste ontwikkeling had betrekking op de fabricage van glasplaten. Door een nieuw fabricageproces werd het mogelijk glasplaten op een veel groter formaat dan voorheen mogelijk was, te fabriceren. Voor winkels was deze inventie erg belangrijk, want mede door een toenemende concurrentie ging een uitstallingsruimte voor de verkoopwaar een steeds belangrijker rol ging spelen.

	Slagerij aan de Nassaulaan 43, een pand dat tegenwoordig ingericht is als  kunstenaarscentrum. Deze winkelpui werd in de vorige eeuw ingebouwd in de reeds bestaande villa.  coll. Heyne

Een tweede zeer belangrijke ontwikkeling betrof de fabricage van ijzeren puibalken. (Een puibalk, vormt de afsluiting van de pui / de onderbouw , en onderspant de last van de gevel) De tot nu toe gebruikte puibalken waren van hout.

Gebruik van houten puibalken kende echter een beperking. Het was noodzakelijk de houten balk regelmatig te ondersteunen door middel van stijlen (recht-standige delen). Door toepassing van een ijzeren balk kon een veel grotere breedte overbrugd worden, zonder dat daarbij, zoals dat bij een houten balk het geval was, ondersteunende stijlen nodig waren.

De nieuwe mogelijkheden vanuit de materialen boden architecten een tot nu toe ongekende vrijheid met betrekking tot de indeling en de vormgeving van de winkelpui. Zelfs wanneer de breedte van de pui optimaal was en er een ijzeren puibalk werd toegepast, kon er een beperking ontstaan doordat de (maximale) maat van het glas niet toereikend was. Dit was bijvoorbeeld het geval bij de winkelpui van Brinklaan 79. Op de foto is te zien dat in het midden van beide etalages een smalle houten lijst de glasnaad bedekt.

Brinklaan 79, deze winkelpui werd omstreeks 1885 gebouwd. Aan de gevel van dit pand zijn tegenwoordig nog restanten uit deze eerste bouwperiode te zien, zoals de vensterverdelingdeling en de steenverwerking.		Dezelfde pui geidealiseerd getekend. Mede doordat de figuurtjes voor de etalage zeer klein zijn, afgebeeld krijgt de winkelpui een indrukwekkend formaat

Nadat mogelijkheden vanuit de ontwikkelingen, meer algemeen voor winkelpuien werden toegepast, ontstond een soort algemeen veel voorkomend type winkelpui.
De basisvorm van dit "standaardtype" bestond uit een houten opbouw die geplaatst werd op een hardstenen basement. Op dit basement werd tussen de muurdammen een houten raamwerk geplaatst, waarin door middel van houten stijlen een verdeling in etalage(s) en ingangspartij was aangebracht. Dergelijke puien werden aan de bovenzijde afgesloten met een eveneens houten hoofdgestel. Het meestal forse formaat van het hoofdgestel onttrok de achterliggende puibalk aan het zicht.

Houten winkelpuien in de Nassaulaan (bj 1890)  nrs. 26-30.  coll. Heyne.

De vormgeving van dit type winkelpui refereerde aan klassieke vormen. Dit uitte zich behalve in de opbouw met pilasters en kroonlijst eveneens in de keuze van de decoraties en aangebrachte details. Veelvuldig werd gebruik gemaakt van versieringvormen zoals cannelures, baculi, kapitelen en voluten. Het grootse deel van de dit type winkelpuien werd door timmerlieden "ontworpen". Voor de aankleding van de ontwerpen maakte men gebruik van voorbeeldboeken en catalogi die werden uitgegeven door firma's die handelden in decoratie- en sierelementen.

Firma Los aan de Nassaulaan. Bij de verbouwing van 1919 werd het rechtergedeelte naast de toegangsdeur in de reeds aanwezige stijl opgetrokken.

Bij veel winkelpuien was een klein portiekje verwerkt. De plaats hiervan kon zowel in het centrum als aan de zijde(n) zijn. Portiekjes waren in de meeste gevallen bedoeld als overgangszone tussen binnen en buiten, een plaats waar de parapluie of parasol in of uitgevouwen kon worden. Bij sommige puien werd binnen de ruimte van het portiek tevens een toegangsdeur naar de bovenetage verweikt.

Tot ongeveer 1900 werd (in heel Nederland) een veelheid aan variaties van deze houten winkelpuien gebouwd. De invloed van de stijlopvattingen van de Jugendstil kort voor 1900, betekenden het einde van de periode van winkelpuien gebaseerd op pilasters en kroonlijsten. De vormideeen behorend bij Jugendstil waren zeer vernieuwend voor winkelpuien. Slechts bij hoge uitzondering werd na 1900 nog een winkelpui in de oude vormgeving opgetrokken. Een uitzondering vormde de winkelpui van de firma Los aan de Nassaulaan. Bij een verbouwing in 1919 werd de puibreedte verdubbeld. Het nieuwe (rechtergedeelte) werd indentiek gebouwd aan het oudere linkerdeel.

Wie er op let kan nog in tal van steden en dorpen oude houten winkelpuien vinden. Onder dikke verflagen in moderne kleuren zijn vaak nog veel verfijnde details aanwezig. In Bussum hebben, bijvoorbeeld in de Kapelstraat ( 35, 37 ) enkele exemplaren de tand des tijds kunnen overleven.

.