De centrale van de Hollandsche Electriciteits Maatschappij aan de Prins Willem van Oranjelaan
Nol Verhagen
Klik hier voor de PDFversie van dit artikel
De afbeeldingen zijn aan klikbaar voor vergroting
Naarden beschikte al in het laatste jaar van de 19de eeuw over een elektriciteitsnet. Dat was net vóór Hilversum, maar ver vóór Bussum, dat pas in 1912 werd geëlektrificeerd. Doordat er nog maar weinig ervaring was met de exploitatie van deze nieuwe energiebron, was de aanleg van zo’nelektriciteitsnet een gewaagde onderneming. Naarden dacht dan ook goed na over de verlening van een concessie. Die concessie ging uiteindelijk naar de firma Geveke en Co.
 |
|
Begin van de bouw in 1898 (Gemeentearchief ) |
De Hollandsche Electriciteits Maatschappij (HEM)
Op 18 maart 1899 werd een onderneming opgericht, de Hollandsche Electriciteits Maatschappij, met Geveke als directeur. De HEM zou een centrale bouwen en een leidingnet aanleggen. Twee dagen later werd al met de bouw van de centrale begonnen.Daaruit blijkt wel dat de oprichting van de HEM de laatste stap was in een lang voorbereidingstraject, want kennelijk was de centrale al helemaal ontworpen en zelfs al aanbesteed. Ruim zes maanden later, op 29 september 1899, kon het net in werking worden gesteld.
 |
|
De centrale is af, september 1899 (Gemeentearchief) |
De locatie van de centrale was nog wel een punt van discussie geweest. Op de aanvankelijk beoogde plek in Naarden-Vesting was te weinig ruimte. Voor een tweede optie, op het kruispunt van de Thierensweg met de Galgesteeg (nu Godelindeweg), kreeg men geen toestemming, omdat die binnen de Verboden Kringen lag. Uiteindelijk verrees de centrale op een plek tussen de kwekerijen, tegen de grens met Bussum aan. Dat had als voordeel dat te zijner tijd wellicht ook stroom geleverd zou kunnen worden aan de buurgemeente.
Dat zou uiteindelijk ook gebeuren. Aan de Prins Willem van Oranjelaan 8 bevindt zich nog steeds een onderstation van Liander. Met wat goede wil is ooknu nog wel wat van de oorspronkelijke bebouwing herkenbaar, in het bijzonder het kantoorgebouw links op de foto, dat later werd omgebouwd tot woonhuis voor de opzichter van de centrale.
 |
|
Het voormalige kantoorgebouw in 2022. Het
|
Een vervaarlijk schakelbord
Naast de centrale werd een 28-meter hoge schoorsteen gebouwd. De opzichter van de bouw, E.P.J. Smith, heeft vanaf deze schoorsteen het gebied rond de fabriek gefotografeerd, dat binnen enkele decennia vrijwel geheel ten prooi zou vallen aan woningbouw. Smith fotografeerde ook de bouw van de centrale zelf.
 |
|
Bouwvakkers aan hetwerk. Ze geven de
|
Op een van die foto’s is te zien hoe de pannen op het dak werden gelegd: in een menselijke keten geven bouwvakkers, boven elkaar staand op een ladder, de pannen over hun hoofd aan elkaar door. Niet helemaal conform onze hedendaagse Arbowet.
Ook van de ingebruikstelling van het netwerk bestaat een fraaie foto: deftige heren met hoge hoeden en indrukwekkende snorren, voor een vervaarlijk schakelbord.
 |
|
Hoogwaardigheidsbekleders zetten de centrale in werking
|
De opgewekte elektriciteit werd aanvankelijk vooral gebruikt voor straatverlichting. Maar ook slachterij Wansink had een aansluiting voor zijn gehakt- en worstmachine. In 1900 werd het Naardense Raadhuis voor 345 gulden voorzien van elektrische verlichting.
 |
|
Een dynamo in het inwendige van de centrale (Gemeentearchief) |
Het leidingennet was nog vrijwel geheel bovengronds en de grote afstand (800 meter) tot de centrale was eigenlijk wel een probleem. Aan het renaissancistische stadhuis werd op wat brute wijze een batterij isolatoren bevestigd, van waaruit een spinnenweb van leidingen zich over het stadje verspreidde. Het zag er allemaal niet fraai uit en op den duur verdwenen de leidingen dan ook onder de grond. Toen het aantal aansluitingen zich uitbreidde, daalde de leveringszekerheid van de bescheiden centrale navenant.
 |
|
Het schakelbord in volle glorie (Gemeentearchief) |
Gedegradeerd tot transformatorhuis
Na 20 jaar, in 1918, werd de HEM overgenomen door de provincie. De stroom werd nu opgewekt in Amsterdam, en de centrale werd gedegradeerd tot transformatorhuis waar hoogspanning werd omgezet in laagspanning voor distributie in de omgeving.
Die distributie, via het eigen leidingnet, was in handen van het Gemeentelijk Electriciteits Bedrijf van Naarden, totdat ook dat in 1959 werd overgenomen door de provincie.
Bron
Het bovenstaande is gebaseerd op een artikel van Dirk Dekema in De Omroeper, jrg. 12, nr. 4 (1999), ter gelegenheid van honderd jaar elektriciteit in Naarden.
Het album met de foto’s van E.P.J. Smith bevindt zich in het Gemeentearchief Gooise Meren en Huizen.