Kostbare misverstanden rond de ontwikkeling van het Brediuskwartier
Jenika van der Torren
Klik hier voor de PDF versie van dit artikel
De afbeeldingen zijn aanklikbaar voor vergroting
Bussum heeft twee beschermde dorpsgezichten binnen haar grenzen. In het Spiegel ligt de nadruk op een aantal opvallende villa’s van omstreeks 1900 en in mindere mate op de aanleg van de wijk. In het Brediuskwartier gaat het in de eerste plaats om het originele en ruimtelijke ontwerp van het gebied en komt de harmonieuze bebouwing uit de jaren twintig op de tweede plaats. Omdat juist dit ontwerp van het Brediuskwartier uniek is, is het voor het behoud van het Brediuskwartier van belang dat op korte termijn een inventarisatie van dit ontwerp wordt uitgevoerd door een deskundige op het gebied van cultuur-historische parken. Daarbij moet worden uitgegaan van het ontwerp, de bouwkundige elementen en de beplanting van Tersteeg.
 |
|
D.F. Tersteeg in de jaren twintig.
|
Het ontwerp van D.F. Tersteeg uit 1919 In 1919 gaven B&W van Bussum aan de landelijk bekende tuin- en landschaps architect D.F. Tersteeg opdracht een wegen- en groenontwerp te maken voor het terrein tussen Huizerweg, Brediusweg en Frederik van Eedenweg [voetnoot 1]. Het resultaat is een zeer inventief en ruimtelijk ontwerp.
 |
|
Opdracht van B&W van Bussum voor het ‘opmaken
|
Tersteeg heeft gebruik gemaakt van bestaande historische landschappelijke elementen, zoals zandafgravingen en ontzandingsloten. Dit resulteert, dankzij inventieve en slimme keuzes, in een park met verrassende niveauverschillen, royale waterpartijen en ruimtelijke zichtassen.
De bijzondere cultuur-historische waarde van het Bredius kwartier wordt in de eerste plaats bepaald door dit ontwerp van Tersteeg uit 1919. Het Bussums Historisch Tijdschrift heeft in september 2007 en augustus 2012 artikelen over dit onderwerp gepubliceerd, naar aanleiding van mijn onderzoek naar het ontwerp van het Brediuskwartier [voetnoot 2]. Een chronologisch verslag van de geschiedenis van het Bredius kwartier is gepubliceerd in Tussen Vecht en Eem, Tijdschrift voor regionale geschiedenis (26ste jaargang, nr. 3 (2008), blz. 126–136) [voetnoot 3].
In bovenstaande artikelen wordt de geschiedenis van het ontwerp van het Brediuskwartier door Dirk F. Tersteeg beschreven. Dat de toekomst van de groene onderdelen van het ontwerp onzeker is, wordt ook duidelijk. Het ontwerp bestaat uit een wegenplan, straatbeplanting, divers groen in de wijk en het park dat zich door de wijk slingert. Het park met in de volksmond de naam ‘Park het Mouwtje’ bestaat uit het Bilderdijkplantsoen, doorgaand in het totale groene gebied met de weide tot aan de Huizerweg en de ‘verdiepte waterloop’ onder de Burgemeester s’ Jacoblaan door tot aan de Jacob Obrechtlaan.
 |
|
Aanvaarding van de opdracht door Tersteeg |
Waarom wordt de toekomst van het groen bedreigd?
Het ontwerp van Tersteeg was bij instanties als de gemeente Bussum in vergetelheid geraakt. Het ontwerp van het Brediuskwartier werd, zonder onderbouwing met archiefmateriaal uit het Streekarchief, aan allerlei lieden toegeschreven. Een paar speurders bedachten dat de bekende Bussumse architect K.P.C. de Bazel de ontwerper van het Brediuskwartier zou kunnen zijn. Bij hun speurwerk zagen zij de belangrijkste basisstukken voor deze case uit het gemeentearchief van Bussum over het hoofd en interpreteerden zij andere stukken zodanig, dat hun theorie sluitend leek. De ‘De Bazel-theorie’ heeft geleid tot veel misverstanden en vormt een gevaar voor de toekomst van het ontwerp van het Brediuskwartier, in het bijzonder voor Park het Mouwtje.
 |
|
Bericht B&W aan de Raad inzake
|
Wat ging er mis?
De gemeente Bussum vroeg aan het begin van de 21ste eeuw voor het Brediuskwartier de status van beschermd dorpsgezicht aan. De gemeente heeft voorafgaande aan dit verzoek zelf geen onderzoek in het eigen archief verricht. Daardoor is men voorbijgegaan aan de besluitvorming van B&W die leidde tot de opdracht aan D.F. Tersteeg tot het maken van een ontwerp voor het toekomstige Brediuskwartier in maart 1919 en de voorlopige vaststelling van dit ontwerp door de gemeenteraad in augustus 1919.
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) is de volgende speler in de procedure naar beschermd dorpsgezicht. De RCE maakt de Toelichting bij een Beschermd Dorpsgezicht, waarin wordt beschreven wat de speciale en kenmerkende elementen van het dorpsgezicht zijn. Deze toelichting is dus een beschrijving van wat er beschermd moet worden. De RCE heeft echter eveneens nagelaten onderzoek te doen in het archief van de gemeente Bussum en de conclusie van het speurwerk van de hiervoor genoemde De Bazel-aanhangers klakkeloos gevolgd. Deze toelichting slaat hierdoor de plank mis. De volgende zin hieruit geeft een beeld van de misleidende stellingname: ‘Tevens is het Brediuskwartier stedenbouwkundig van belang binnen het oeuvre van De Bazel vanwege de grote mate van ruimtelijkheid binnen het ontwerp…’ Hier krijgt Tersteeg indirect een compliment voor iets wat ‘binnen het oeuvre van De Bazel’ inderdaad niet past, namelijk ruimtelijkheid. Het ontwerp is dan ook niet van De Bazel, maar van Tersteeg.
Minister Plasterk en minister Cramer hebben op 30 juni 2007 hun handtekeningen onder het stuk gezet, waarmee het Brediuskwartier een beschermd dorpsgezicht is geworden. Volgens de RCE valt deze fout niet te corrigeren vanwege de ministeriële handtekening.
De gevolgen
Door de foutieve toeschrijving zijn in de afgelopen 15 jaar de volgende vervolgfouten gemaakt:
- Bestemmingsplan Brediuskwartier 2008.
Hierin is geen sprake van enige vorm van bescherming van het ontwerp van het Brediuskwartier door Tersteeg. - Beleidsnota Cultuurhistorie Bussum, herziene versie 2014, blz. 21.
Tegen beter weten in wordt De Bazel nog steeds als ontwerper van het Brediuskwartier genoemd. - Handboek Openbare Ruimte 2014. Park het Mouwtje wordt niet genoemd.
- Nota Integrale Beheerskwaliteit Openbare Ruimte 2005.
Alle soorten openbaar groen worden genoemd, maar niet een park, dus ook niet Park het Mouwtje. De kwaliteit van het onderhoud van het cultuur-historisch monument wordt daardoor niet als geheel ‘geschouwd’ (beoordeeld). Daarnaast spelen in dit verband gemiste kansen wat duurzaamheidsbeleid, participatiewet en CO2-uitstoot betreft. - Strategische Visie Integraal Beheer Openbare Ruimte gemeenten Naarden en Bussum 2013.
Hierin wordt uiteengezet dat beleid en regie uitgangspunten zijn bij beheer. Maar zonder inventarisatie van Park het Mouwtje kan er geen sprake zijn van beleid en regie.
De kostbare rol van De Bazel
In 1919 was niet alle grond tussen de Huizerweg en de Brediusweg (het toekomstige Brediuskwartier) eigendom van de gemeente Bussum. Zo was een hoek in het noordoosten van het toekomstige Brediuskwartier in handen van de Exploitatie Maatschappij Oud Bussum, die in 1907 failliet was gegaan. K.P.C. de Bazel trad op als projectontwikkelaar voor de Maatschappij en had in die hoedanigheid een brochure met een plattegrond vervaardigd. Hij had in deze hoek in 1905 één huis gerealiseerd: het huidige huis op de Busken Huëtlaan 1a. De Bazel had nagelaten bij de gemeente Bussum een openbare weg aan te vragen om dit huis via een officiële weg toegankelijk te maken. Tersteeg maakte in 1919 het ontwerp voor het wegenplan, dat in hetzelfde jaar door de gemeenteraad werd goedgekeurd. Tegen dit wegenplan tekende De Bazel protest aan namens de eigenaar van Busken Huëtlaan 1a en drie eigenaren van percelen langs de Brediusweg. De ingediende bezwaarschriften werden door de gemeentearchitect weerlegd. Twee van de indieners tekenden vervolgens protest aan bij Gedeputeerde Staten. Deze gang van zaken wordt gedetailleerd beschreven in mijn eerder genoemde artikel in Tussen Vecht en Eem. Uiteindelijk werd pas op 6 mei 1924 het ontwerp van Tersteeg uit 1919 vastgesteld, met wijzigingen van De Bazel, die het gevolg waren van zijn protest.
Deze uiteenzetting geeft een verklaring voor twee hardnekkige misverstanden:
a. De Bazel is niet de ontwerper van het Brediuskwartier. De naam van De Bazel duikt 4 jaar lang in de stukken rond het ontwerp van Tersteeg op als indiener van bezwaarschriften. Maar daarmee is hij nog niet de ontwerper.
b. Het geboortejaar van het Brediuskwartier is niet 1919. De ontwikkeling van het Brediuskwartier en daarmee de bouw van de huizen kon immers pas op 6 mei 1924 officieel worden gestart.
Het zou interessant zijn de kosten van het protest van De Bazel te onderzoeken aan de hand van de Bussumse gemeentefinanciën over de jaren 1919-1924. Voor de gemeente Bussum als investeerder in grond, voor de aannemers, die vaak al een claim op een perceel hadden, en voor de toekomstige eigenaren, die 4 jaar op hun huis hebben moeten wachten, heeft de vertraging als gevolg van het bezwaar van De Bazel kosten met zich meegebracht. Al deze kostenposten bij elkaar opgeteld moeten een aanzienlijke financiële schade hebben opgeleverd.
 |
|
Trap over de waterpartij ter hoogte van de Burgemeester s’ Jacoblaan |
Park het Mouwtje
Het ontwerp van Tersteeg komt niet voor in de Toelichting van het Beschermd Dorpsgezicht Brediuskwartier. Park het Mouwtje ook niet. Is het wel of niet beschermd?
Hoe ging de gemeente Bussum in het verleden met het openbare park om?
In 1963 kreeg iemand een vergunning om in Park het Mouwtje, dwars over een openbaar wandelpad tussen de Huizerweg en de Brediusweg twee huizen te bouwen. Voor deze twee huizen is het openbare wandelpad dat toen de Isaäc da Costalaan kruiste, verwijderd en de trap over het talud is gesloopt. Protest dat hiertegen werd aangetekend mocht niet baten. In 1983 werden op een stuk grond dat volgens het goedgekeurde ontwerp van Tersteeg duidelijk tot Park het Mouwtje behoort, twee weinig fraaie wooncomplexen gebouwd. De bungalows aan de Isaac da Costalaan en de wooncomplexen aan de Herman Gorterhof zijn trieste voorbeelden van de onverschillige manier waarop Bussum met een waardevol en uniek openbaar park omgaat.
De hoofdreden om voor het Brediuskwartier de status van beschermd dorpsgezicht aan te vragen is het ontwerp van Tersteeg. De aantrekkelijk bebouwing uit de jaren twintig is uitgevoerd met een grotendeels eenvormige materiaalkeuze van baksteen en rode of donkergrijze dakpannen, waardoor het beeld van de wijk een harmonieus geheel vormt. Dit soort bouw vindt men in heel Nederland in veel wijken uit de jaren twintig.
Het ontwerp van Tersteeg en de aanleg van het Brediuskwartier met gebruikmaking van de hoogteverschillen en ontzandingsloten, is echter uniek en steekt met kop en schouders uit boven ontwerpen van vergelijkbare wijken uit de jaren twintig. Het ontwerp van Tersteeg met de bijbehorende afbeeldingen zou dus nauwkeurig beschreven moeten zijn in de Toelichting bij het Beschermd Dorpsgezicht. Door het ontbreken hiervan is de bescherming van dit monumentale park onzeker.
Haast is dus geboden met een kwalitatief uitstekende inventarisatie die het begin van een vorm van bescherming zou kunnen betekenen. Gelukkig is er ook goed nieuws. In de verkenning ter voorbereiding op de komende Omgevingswet (vervanging van Groen Nota) wordt Park het Mouwtje eindelijk wel genoemd. Dit is een van de gevolgen van mijn onderzoek naar het ontwerp van het Brediuskwartier door Tersteeg. Dit onderzoek was ook de aanleiding tot de oprichting van de Vereniging Vrienden van het Mouwtje in 2015. De leden van deze vereniging hebben er veel werk van gemaakt om het ontwerp van het Brediuskwartier van Tersteeg uit 1919 bij bestuur en inwoners van Gooise Meren bekender te maken.
 |
|
Het Bilderdijkplantsoen |
Groen
Op de lijst van groene gemeenten van de Universiteit Wageningen scoort de gemeente Gooise Meren niet hoog, maar gelukkig is er binnen de bebouwde kom toch wel groen te vinden. Binnen de gemeente Gooise Meren is Park het Mouwtje het enige park dat bewust, in opdracht van B&W, door een gerenommeerde tuin- en landschapsarchitect is ontworpen. Een park dat bij de presentatie aan de gemeenteraad in 1919 onder meer als volgt werd omschreven: ‘In het plan zijn wandelwegen over het lage terrein langs het water tussen den Huizerweg en den Brediusweg aangelegd … in de onmiddellijke nabijheid van de kom der gemeente … het aan den Huizerweg gelegen weiland is in het plan als zoodanig behouden... het aan het pad grenzende terrein, thans als kweekerij in gebruik, kan zeer geschikt worden ingericht tot plantsoen, waarin een melkhuisje op zijn plaats zou zijn …’
 |
|
Einde van de waterpartij van Park het Mouwtje bij de
|
Dat éne park lijkt door de gemeente stelselmatig over het hoofd te worden gezien of te worden bebouwd. De afwezigheid van een parkbeleid bij de gemeente wijst in die richting. Door het ontbreken van een inventarisatie loopt de staat van onderhoud zeer hard achteruit. Bomen verdwijnen zonder dat de gemeente in staat is dit op te merken. Er bestaat geen meerjarenplan gericht op onderhoud, kostenbesparing, duurzaamheid en CO2-absorptie. Het grootonderhoud wordt al jaren verwaarloosd. Basale elementen voor goed onderhoud, zoals een inventarisatie van de aanwezige bomen en een meerjarenplan voor beheersing van de waterkwaliteit in het Brediuskwartier en Park het Mouwtje ontbreken.
 |
|
Vrijwilligers van de Vereniging Vrienden van Park
|
Een inventarisatie van al het groen, inclusief Park het Mouwtje, door een deskundige op het gebied van cultuur-historische parken is dringend noodzakelijk. Daarbij is een voorwaarde dat men uitgaat van het ontwerp van Tersteeg uit 1919. Uitstel van deze inventarisatie zal een oplopende financiële schade met zich meebrengen, omdat de kwaliteit van het park snel achteruit gaat.
Een eeuw Brediuskwartier in 2019?
Veel bewoners van het Bredius leven in de veronderstelling dat het Brediuskwartier in 1919 100 jaar bestaat. Dat is niet het geval. De officiële start van de bouw van het Brediuskwartier vond pas plaats na 6 mei 1924, toen het ontwerp van Tersteeg uit 1919, na al het ‘gebazel’, uiteindelijk definitief werd vastgesteld.
 |
|
Reuzenrabarber (Gunnera manicata) in de
|
Het zou een grote overwinning betekenen als in 2024, bij het echte eeuwfeest van het Brediuskwartier én Park het Mouwtje, heel Bussum kan vieren dat Park het Mouwtje deskundig is geïnventariseerd en op basis van een degelijk, duurzaam en kostenbesparend meerjarenplan wordt onderhouden. Dat is de enige manier waarop het unieke ontwerp van Tersteeg uit 1919 van Park het Mouwtje gerespecteerd en behouden kan blijven.
Als deze stappen zijn gezet kan de gemeente Gooise Meren overwegen voor het gebied de status van Rijksmonument aan te vragen. Het op vele onderdelen vergelijkbare Stadspark van Sittard, naar ontwerp van Tersteeg uit 1921, heeft deze status door oplettendheid van enkele burgers en de gemeente Sittard al gekregen.
Bronnen
- Gemeentearchief Gooise Meren
- Bussums Historisch Tijdschrift 23/2 (2007) 29-34
en
Bussums Historisch Tijdschrift 28/2 (2012) 10-16 en 18-19 - Tussen Vecht en Eem, 26ste jaargang, nr. 3 (2008), blz. 126–136 https://www.tussenvechteneem.nl/wp-content/uploads/2015/09/TVE2008-03.pdf