Monumenten in het Brediuskwartier
Iny Hoogendijk-Vranken
Klik hier voor de PDF versie van dit artikel
De afbeeldingen zijn aanklikbaar voor vergroting
‘Een karakteristieke en charmante middenvilla, in een lommerrijke rustige laan in de zeer gewilde woonomgeving van het Brediuskwartier.’ Makelaars anno 2019 komen superlatieven tekort om het Brediuskwartier aan te prijzen.
Korte geschiedenis
Precies 100 jaar geleden gaf het college van B&W van Bussum, onder leiding van burgemeester s’ Jacob, opdracht aan Dirk F. Tersteeg om in samenwerking met de gemeentearchitect een plan te ontwikkelen voor de terreinen gelegen tussen de Brediusweg en de Huizerweg. Pas op 6 mei 1924 werd het ontwerp van Tersteeg, met wijzigingen door toedoen van de kort daarvoor overleden Karel P.C. de Bazel, als uitbreidingsplan door de gemeenteraad van Bussum vastgesteld [voetnoot 1 ].
Toen dit uitbreidingsplan op 15 juli 1925 ook door Gedeputeerde Staten van Noord-Holland was goedgekeurd, kon het bouwen op grote schaal beginnen [voetnoot 2]. De piek van de bouw lag tussen de jaren 1925 en 1928. Na de beurskrach van 1929 verminderde het aantal nieuwe woningen aanzienlijk. Ruim zestig verschillende architecten hebben woningen in het Brediuskwartier ontworpen.
Monumenten in het Brediuskwartier
Vanwege de cultuurhistorische waarden is een aantal woningen en andere objecten in het Brediuskwartier door de rijksoverheid en de gemeente aangewezen als beschermd monument.
Rijksmonumenten
De rijksmonumenten in het Brediuskwartier zijn onder te verdelen in:
1. Woonhuizen
2. Kerk en kerkonderdeel, kerkelijke dienstwoning
3. Begraafplaats en -onderdelen
 |
|
Ensemble van 3 woningen Burgemeester s’ Jacoblaan 19–21/Potgieterlaan 7.
|
1. Herenhuiscomplex Burgemeester s’ Jacoblaan/ Potgieterlaan
Sommige rijksmonumenten hebben niet alleen een eigen monumentale waarde, maar ook nog een toegevoegde waarde, omdat ze in samenhang gezien moeten worden met andere rijksmonumenten: ze maken deel uit van een zogenoemd complex. In het Brediuskwartier vormen enkele woonhuizen aan de s’ Jacoblaan en de Potgieterlaan zo’n complex [voetnoot 3].
Het gaat om een oostelijke reeks van drie eengezinswoningen, gelegen aan de Burgemeester s’ Jacoblaan 19 en 21 en Potgieterlaan 7, in 1925 door architect Nicolaas Doornberg in expressionistische stijl gebouwd. Daarnaast is er ook een westelijke reeks van vier eengezins woningen, gelegen aan de Burgemeester s’ Jacoblaan 15, 17, 17A en Potgieterlaan 8, gebouwd in 1927 door dezelfde architect en in dezelfde stijl.
Elk woonhuis heeft een voortuin met ervoor een plantsoen, dat wordt doorsneden door de Potgieterlaan. De woonhuizen sluiten visueel de noordzijde van een iets verdiept gelegen grasveld af, in makelaarstermen ‘De Speelweide’ geheten.
De voorgevels vertonen een gebogen lijn en zijn op het zuidoosten georiënteerd. De huizen hebben drie woonlagen en zijn opgetrokken in bruine baksteen. De rieten kappen lopen door tot op verschillende hoogten. De expressionistisch gedetailleerde venster- en deurpartijen zijn van hout, waarbij deels gebruik is gemaakt van glas-in-lood vullingen.
 |
|
Kerk van de Vrijgemaakte Evangelische Gemeente aan de Frederik van
|
2. Kerk en woning
De kerk van de Vrije Evangelische Gemeente en de woning bevinden zich aan de Frederik van Eedenweg 43 en 41, op de kruising met de Oud Bussummerweg. Kerk en woning zijn in 1930 gebouwd voor de Hersteld Apostolische Gemeente, naar het ontwerp van Hermanus F. Sijmons, in zakelijk-expressionistische stijl [voetnoot 4]
Beide zijn opgetrokken uit gele baksteen op een meerhoekige plattegrond en bestaan uit meerdere bouwvolumes. Centraal staat de rechthoekige kerk van het type zaalkerk. Aansluitend op de noordoostzijde staat de rechthoekige kosterswoning en aansluitend op de noordwestzijde is een smalle eenlaagse aanbouw (garderobe).
In de oksel van de kerk en de woning staat een vierkante toren. Alle daken zijn gedekt met zwarte gotische pannen. De dakranden en luifels worden geaccentueerd door brede houten gootlijsten, die de invloed verraden van de Amerikaanse architect Frank Lloyd Wright. De vensters zijn van staal. De oorspronkelijke blauwe en rode glas-in-loodramen zijn nog aanwezig in de noordwestgevel van de kerk; de woning bevat eveneens nog de oorspronkelijke glas-in-lood-ramen.
3. De Algemene Begraafplaats en de Joodse Begraafplaats Naarden
De Algemene Begraafplaats Naarden is al in 1830 aangelegd aan de Amersfoortsestraatweg te Bussum [voetnoot 5]. De begraafplaats beslaat 1,5 ha, is rechthoekig van vorm en wordt omgeven door beukenhagen en oude, hoge bomen.
Men heeft het beschikbare terrein verdeeld in twee grafvelden, één voor de hervormde gemeenschap en één voor de katholieke, gescheiden door een brede hoofdas. Halverwege die hoofdas loopt een dwarspad waardoor de begraafplaats een duidelijke kruisvorm heeft gekregen. Voor de joodse ingezetenen werd op de noordwestelijk hoek een aparte begraafplaats gerealiseerd. Zij kregen het recht van overpad vanaf de ingang van de Algemene Begraafplaats aan de Amersfoortsestraatweg naar hun eigen toegangshek.
De monumenten op de Algemene Begraafplaats omvatten een baarhuisje (waar de overledenen werden opgebaard), een begraafplaatshek, vijf grafmonumenten en drie grafhekken.
Het baarhuisje is uitgevoerd in sobere eclectische stijl en dateert van de tweede helft van de 19de eeuw. Het begraafplaatshek, gelegen op een rechthoekig terrein aan de Amersfoortsestraatweg, hoek Brediusweg, is in 1830 gelijktijdig met de aanleg van de begraafplaats aangebracht.
Het eerste grafmonument, in neoclassicistische stijl, dateert van circa 1860 en is opgericht ter nagedachtenis aan B.J.R. van Hasselt, oud-burgemeester van en arts in Naarden. Het tweede grafmonument, eveneens in neoclassicistische stijl, dateert van de tweede helft van de 19de eeuw en is opgericht ter nagedachtenis aan de familie De Roeper. Het derde grafmonument, in neogotische stijl, dateert van 1865 en is opgericht ter nagedachtenis aan de familie Dudok van Heel. Het vierde grafmonument, in neoclassicistische stijl, dateert van 1887 en is opgericht ter nagedachtenis aan G.C. Fabius, burgemeester van Naarden en Muiden. Het vijfde grafmonument, in de stijl van art nouveau, dateert van 1922 en is opgericht ter nagedachtenis aan de kunstenaar J. Mammen.
De drie grafhekken uit ca. 1900 zijn vervaardigd van ijzer.
De monumenten op de Joodse Begraafplaats bestaan uit een baarhuisje, een begraafplaatshek en twee grafmonumenten [voetnoot 6]. Het baarhuisje is uitgevoerd in sobere eclectische stijl en stamt uit de tweede helft van de 19de eeuw. Het begraafplaatshek aan de oostzijde van het terrein is in 1830 (joods stichtingsjaar 5590) gelijktijdig met de aanleg van de begraafplaats aangebracht.
De twee grafmonumenten zijn vervaardigd van hout en dateren van de tweede helft van de 19de eeuw.
Gemeentelijke monumenten
Ook de gemeentelijke monumenten kunnen worden verdeeld in een drietal categorieën:
a. woningen en gebouwen
b. scholen
c. objecten en gebieden.
 |
|
Willem Bilderdijklaan 21–23, architecten K. van den Berg en Wilms, 1923 |
a. Willem Bilderdijklaan 21–23 en Willem Bilderdijklaan 26
De villa’s zijn van de hand van Klaas van den Berg.
Op de splitsing van de Willem Bilderdijklaan en de Isaac da Costalaan ontwierp hij in 1923 in expressionistische stijl een dubbele villa. Het woonhuis ligt aanzienlijk hoger dan de omringende bebouwing. Je ziet de invloed van Frank Lloyd Wright terug in de uitstekende luifels en de invloed van de Amsterdamse School in de versieringen in de gevels met puntige en torenvormige opbouwen en de brede raampartijen met horizontale roeden [voetnoot 7].
In opdracht van beeldhouwer Nicolaas A. van der Kreek ontwierp Van den Berg in 1926 een villa aan de Willem Bilderdijklaan 26 [voetnoot 8], waarbij het atelier vanwege de lichtval aan de noordzijde van het pand werd gesitueerd. Het pand heeft twee zadeldaken, in combinatie met ronde geveldelen en een rand sierpannen bovenop de rechte muren.
 |
|
Christelijke Julianaschool aan de Willem Kalfflaan 3,
|
b. Julianaschool, Willem Kalfflaan 3 [voetnoot 9]
In opdracht van de Christelijke Schoolvereeniging Juliana ontwierp Nicolaas Doornberg in 1929 een nieuwe lagere school in expressionistische stijl.De invloed van de Amsterdamse School is duidelijk af te lezen aan de horizontale lijnen in de raampartijen en een torenachtig element bij de aansluiting tussen hoofd- en zijvleugel. Boven de ingang aan de voorgevel zijn glas-in-loodramen geplaatst.
c. Plantsoen tussen Jacob Obrechtlaan en Burgemeester s’ Jacoblaan
Landschapsarchitect Tersteeg en architect De Bazel hebben het plantsoen bedacht dat gesitueerd is tussen de zwaaikom achter de Isaac da Costalaan en de Jacob Obrechtlaan.
 |
|
Trappartij ter hoogte van Burgemeester s’ Jacoblaan 34,
|
Oorspronkelijk lag het in de bedoeling het park vanaf de Jacob Obrechtlaan door te trekken tot de weilanden gelegen aan de overkant van de Rijksweg. Na het plotseling overlijden van De Bazel in 1923 werd het plan aangepast [voetnoot 10].
Het water van het Mouwtje werd doorgetrokken naar de Jacob Obrechtlaan, waar de waterpartij werd afgesloten met een halfrond terras naar het water. Ook een duiker onder de Burgemeester s’ Jacoblaan door, geflankeerd met trappen en borders, maakte deel uit van het monument.
Nog een nieuw gemeentelijk monument?
In september 2018 dreigde de gemeente Gooise Meren een sloopvergunning af te geven voor twee houten villa’s aan de Amersfoortsestraatweg 15 / J.J.H. Verhulstlaan 14, die zouden moeten wijken voor herontwikkeling.
In het door De Bazel in 1903 ontworpen hoofdgebouw Het Mouwtje was een kinder herstellingsoord gevestigd en het andere gebouw was een uitbreiding uit 1911 [voetnoot 11], die later verzelfstandigd werd.
Dankzij bezwaren van onder meer de Historische Kring Bussum en Erfgoedvereniging Bond Heemschut heeft de gemeente besloten een cultuurhistorisch onderzoek te laten doen naar de houten villa’s. Wanneer de resultaten daarvan bekend worden is nog niet te zeggen [voetnoot 12].
Noten
- Jenika van der Torren, ‘Het Brediuskwartier van Dirk F. Tersteeg behouden door Beschermd Dorpsgezicht?’, Tussen Vecht en Eem, 26ste jaargang, nr. 3 (2008), blz. 126–136
https://www.tussenvechteneem.nl/wp-content/uploads/2015/09/TVE2008-03.pdf - M.J.M. Heyne, ‘Het ontstaan van het Brediuskwartier’, in: Bussums Historisch Tijdschrift 23/2 (2007) 19-23
- Digitaal Rijksmonumentenregister, complexnummer 513224.
- Digitaal Rijksmonumentenregister, monumentnummer 513236.
- Digitaal Rijksmonumentenregister, complexnummer 513208.
- Digitaal Rijksmonumentenregister, complexnummer 513219.
- Hans Jonker, ‘Amerika en Amsterdam’, in: Bussumse Krant nr. 105, 20 maart 2008, p. 13.
- ‘Wendingen’, Platform voor de Amsterdamse school/objecten/gebouwen/villa Willem Bilderdijklaan 26.
- Hans Jonker, ‘Een keurigen indruk, zowel van buiten als van binnen’, in: Bussumse Krant nr. 43, 23 november 2006, p. 9. 52063.pdf (historischekringbussum.nl)
- Jenika van der Torren, ‘Toekomst van Bussums monumentale Park veilig of niet? Particulier en Publiek ‘Groen van Toen’ in Bussum’, in: Bussums Historisch Tijdschrift 28/2 (2012) 10-16 en 18-19
- Jacques Poissonnier, ‘Villa Het Mouwtje: een kinderherstellingsoord’, in: Bussumse krant, nr. 919, 26 november 2009.
- ‘Gemeente had geen benul van waarde villa’s J.J.H. Verhulstlaan’ in: Bussums Nieuws, zaterdag 15 december 2018.